Ғұндар мемлекеттік дәрежеге қалай жетті?
Ғұндар – ежелгі түркі-монғол көшпелі халықтарының бірі, тарихта қуатты империя құрған алғашқы көшпелі тайпалардың бірі ретінде танымал. Олар б.з.д. III ғасырдан бастап б.з. V ғасырына дейін кең аумақта үстемдік етті. Ғұндардың мемлекеттік дәрежеге жетуі – олардың әскери жүйесі, саяси құрылымы, экономикалық негіздері және көшпелі өмір салтының тиімділігімен байланысты. Бұл мақалада ғұндардың мемлекет ретінде қалыптасуының негізгі кезеңдері мен себептерін қарастырамыз.
Ғұндардың шығу тегі және алғашқы қадамдары
Ғұндар тарих сахнасына алғаш рет Қытай деректерінде кездеседі. Олар Хуанхэ өзенінің солтүстігінде, қазіргі Моңғолия, Қытайдың солтүстік аймақтары және Байкал көлінің маңында көшіп-қонып жүрген тайпалар одағы болған. Б.з.д. III ғасырда ғұндар бірігіп, қуатты әскери-саяси күшке айнала бастады.
Олардың негізгі қарсыласы – ежелгі Қытай мемлекеті болды. Осы кезеңде ғұндар жеке тайпалар одағы ретінде ұйымдасып, көрші мемлекеттерге қауіп төндіре алатын деңгейге жетті.
Модэ шаньюй және Ғұн империясының құрылуы
Ғұндардың нағыз мемлекет ретінде қалыптасуы б.з.д. 209 жылы Модэ шаньюйдің билікке келуімен тығыз байланысты. Ол өз әкесін тақтан тайдырып, билікті қолына алды. Оның басқаруымен:
- Ғұндардың ішкі тәртібі күшейді – тайпалар арасындағы алауыздық жойылып, орталықтандырылған билік құрылды.
- Қатал әскери реформа жүргізілді – Модэ жаңа тәртіп енгізіп, әскери жүйені күшейтіп, ғұн сарбаздарын біртұтас тәртіпке бағындырды.
- Қытайға қарсы жорықтар ұйымдастырылды – ол алғашқы жорықтарында Қытай әскерін талқандап, олардың солтүстік аймақтарын бағындырды.
Осы жеңістер нәтижесінде ғұндар алғаш рет мемлекеттік құрылымға ие болды, яғни күшті орталық билік пен ұйымдасқан армия құрылды.
Әскери жүйе және мемлекеттік басқару
Ғұндардың мемлекет ретінде қалыптасуына олардың жоғары әскери ұйымдасуы әсер етті. Олар көшпелі болғанымен, әскери тәртібі өте қатаң болды. Әскер ондық, жүздік, мыңдық және түмендік (он мыңдық) жүйе бойынша бөлінді. Бұл құрылым әскери басқаруды жеңілдетіп, жылдам әрекет етуге мүмкіндік берді.
Ғұндар өз билігін күшейту үшін шапқыншылық жорықтар жасап, жаңа жерлерді басып алды. Олар көрші тайпаларды бағындырып, өз билігіне енгізді. Басқару жүйесі қатаң иерархияға негізделіп, бүкіл ел бір адамның – шаньюйдің қолында болды.
Экономика және әлеуметтік құрылым
Ғұндардың экономикасы көшпелі мал шаруашылығына негізделді. Олар:
- Жылқы, қой, сиыр өсірді – бұл олардың күнкөріс көзі ғана емес, әскери артықшылығы да болды.
- Сауда қатынастарын дамытты – Қытаймен және Орта Азияның басқа халықтарымен байланыс орнатты.
- Отырықшы халықтарды бағынышты етті – ғұндар өз ықпалындағы халықтардан алым-салық алып отырды.
Осындай экономикалық тұрақтылық олардың ұзақ уақыт бойы қуатты мемлекет ретінде өмір сүруіне мүмкіндік берді.
Ғұндардың Қытаймен қарым-қатынасы
Ғұндар мен Қытай арасындағы қарым-қатынас күрделі әрі ұзаққа созылған күреске толы болды. Бірде соғыс, бірде дипломатиялық келісімдер арқылы ғұндар Қытайдан салық алып отырды.
Қытай билеушілері ғұндардың күшін әлсірету үшін олардың ішіндегі алауыздықты қоздыруға тырысты. Бірақ ғұндар ұзақ уақыт бойы Қытайға қарсы күресін жалғастырды және өз мемлекеттігін сақтай алды.
Ғұндардың ыдырауы және тарихи мұрасы
Ғұндардың қуатты мемлекеті б.з. III ғасырынан бастап әлсірей бастады. Ішкі алауыздық, билік үшін күрес, сыртқы қысым олардың құлдырауына әкелді. Ғұндардың бір бөлігі батысқа көшіп, Еуропада жаңа мемлекеттер құрды. Олардың ұрпақтары кейіннен Еуропадағы халықтардың қалыптасуына үлкен әсер етті.
Ғұндардың мемлекеттілігі – тек әскери күшке емес, сонымен қатар тиімді басқару жүйесі мен экономикалық тұрақтылыққа негізделді. Олардың мемлекеттік дәрежеге жетуі көшпелі халықтардың да қуатты империя құра алатынын көрсетті.
