Қаныш Сәтбаев өмірбаяны – Қазақ ғылымының шамшырағы
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев – Қазақстан тарихындағы ең ірі ғалымдардың бірі, геология ғылымдарының көрнекті өкілі, академик, мемлекет және қоғам қайраткері. Ол Қазақстанда геологиялық ғылымның негізін қалап, елдің өндірістік қуатын арттыруға өлшеусіз үлес қосқан. Сәтбаевтың аты тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл Кеңес Одағы көлемінде танылды. Ол Қазақстан Ғылым академиясының тұңғыш президенті болды және қазақ жастарының ғылым мен білімге бет бұруына зор ықпал етті.
Қаныш Сәтбаевтың еңбегі – тек кен орындарын ашумен немесе минералдық байлықтарды зерттеумен шектелмейді. Ол қазақ халқының мәдениеті мен тарихына да үлкен үлес қосқан жан-жақты тұлға болды. Оның ғылыми ізденістерінде ұлттық мүдде мен халық игілігі басты орында тұрды. Сондықтан да ол тек ғалым ретінде ғана емес, ұлттың рухани көсемдерінің бірі ретінде тарихта қалды.
Қ.Сәтбаев өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев 1899 жылы 12 сәуірде қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келді. Оның әкесі Имантай Сәтбайұлы өз заманының көзі ашық, халыққа беделді, әділдігімен танылған адам болған. Имантай балаларының оқу-білімге ден қоюына ерекше мән беріп, ел ішінде ағартушылық бағытты қолдаған.
Қаныштың балалық шағы қазақы ауылда өтсе де, ол ерте жастан оқу-білімге құштар болып өсті. Әкесі оған сауатын аштырып, жазу-сызуды үйретті. Анасы да баласының зеректігін байқап, оны үнемі қолдап отырған. Отбасындағы тәрбиенің нәтижесінде Қаныш жас кезінен адалдықты, еңбекқорлықты және білімге ұмтылуды бойына сіңірді.
Балалық шағында ол табиғат құбылыстарына ерекше қызығушылық танытқан. Баянауылдың тау-тасы, өзен-көлдері, бай табиғаты оның ой-санасына әсер етіп, кейін геологияға деген сүйіспеншілігінің бастауына айналды. Қаныш ауылдастарымен бірге қой жайып жүріп те, жердің құрылымын зерттеп, тастарды жинап, табиғаттың ерекшеліктерін байқауға тырысатын.
Отбасының дәстүрлі тәрбиесі, ауыл ақсақалдарының әңгімелері, халық ауыз әдебиеті де Қаныштың дүниетанымының қалыптасуына ықпал етті. Осылайша, ол тек білімге ғана емес, ұлттық құндылықтарға да берік болып өсті.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Қаныш Сәтбаев алғашқы сауатын ауыл молдасынан ашып, кейін Баянауылдағы орыс-қазақ мектебінде білім алды. Ол мектепті үздік бітіріп, білімін жалғастыру үшін Семейдегі мұғалімдер семинариясына түсті. Бұл оқу орны сол кезеңде қазақ жастарына жаңа білім мен дүниетаным сыйлаған орталықтардың бірі болатын.
Семинарияда Қаныш орыс және әлем әдебиетімен танысып, жаратылыстану пәндеріне ерекше қызығушылық танытты. Ол математика мен жаратылыстану ғылымдарынан үздік болды. 1920 жылы семинарияны аяқтаған соң, ол біраз уақыт мұғалім болып еңбек етті.
Алайда Қаныштың жүрек қалауындағы арман – табиғатты зерттеу, ғылым жолына түсу болды. 1921 жылы ол Томск технологиялық институтының геология факультетіне оқуға түседі. Бұл институт – Сібір аймағындағы ең беделді жоғары оқу орындарының бірі еді.
Томскіде білім алу Қаныш үшін үлкен сынақ әрі үлкен мүмкіндік болды. Ол геология ғылымының қыр-сырына терең үңіліп, тәжірибелік зерттеулерге қатысып отырды. Студент кезінде-ақ ол дарынды, еңбекқор студент ретінде профессорлардың назарын аударды. Институтты 1926 жылы геолог мамандығы бойынша үздік тәмамдады.
Сәтбаевтың алғашқы еңбек жолы Жезқазған өңірімен байланысты болды. Бұл аймақтағы мыс кен орындары оның ғылыми қызығушылығын оятып, болашақ зерттеулерінің басты нысанына айналды.
Ғылыми шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Қаныш Сәтбаевтың ғылыми қызметінің негізгі кезеңі – Қазақстанның минералдық ресурстарын зерттеу және игеру болды. Ол 1926 жылдан бастап Жезқазған кен орнында жұмыс істеп, осы өңірдегі мыс қорының мол екенін дәлелдеді. Оның еңбегінің нәтижесінде Жезқазған әлемдегі ең ірі мыс кен орындарының біріне айналды.
1930–40-жылдары ол Қазақстанның түрлі аймақтарындағы пайдалы қазбаларды зерттеумен айналысты. Оның жетекшілігімен геологтар экспедициялары көптеген жаңа кен орындарын ашты. Мысалы, Сәтбаев бастаған зерттеулер нәтижесінде Ұлытау, Қарсақбай, Балқаш өңірлеріндегі кен орындары өндірістік тұрғыдан игерілді.
Сәтбаев тек геолог қана емес, ұйымдастырушы да болды. Ол Қазақстанда геология ғылымының дамуына жағдай жасап, жас мамандардың ғылымға келуіне жол ашты. 1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясы құрылған кезде, оның тұңғыш президенті болып Қаныш Имантайұлы сайланды. Бұл – қазақ ғылымының тарихындағы ең үлкен жетістіктердің бірі еді.
Ол 800-ден астам ғылыми еңбек жазып, Қазақстан геологиясының теориялық негізін қалады. Оның зерттеулері Қазақстанның индустриялық дамуына шешуші ықпал етті. Мәселен, Сәтбаевтың ұсыныстарының арқасында Жезқазған мен Қарағандыда, Балқашта ірі өндіріс орындары ашылды.
Ғалымның еңбегі мемлекет тарапынан жоғары бағаланды. Ол Ленин орденімен, Мемлекеттік сыйлықтармен марапатталды. Сонымен қатар, 1942 жылы КСРО Ғылым академиясының академигі болып сайланды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Қаныш Сәтбаев тек ғалым ғана емес, қоғам қайраткері ретінде де белсенді қызмет етті. Ол ғылымды халық мүддесіне қызмет еткізуге тырысты. Оның пікірінше, ғылым тек зертхана қабырғасында қалмауы керек, ол халықтың тұрмысын жақсартуға бағытталуы тиіс еді.
Сәтбаев ұлттық кадрларды тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлді. Ол қазақ жастарының жоғары білім алуына жағдай жасау үшін түрлі бастамалар көтерді. Оның қолдауымен көптеген жас ғалымдар Мәскеу мен Ленинградта, басқа да орталықтарда білім алды.
Саяси тұрғыда ол әрқашан елдің бірлігі мен өркендеуін жақтады. Кеңес дәуірінің қатаң саяси жүйесінде қызмет ете жүріп, қазақ халқының мүддесін қорғауға тырысты. Оның ұлттық мәдениетке, тілге, тарихқа деген көзқарасы да оң болды. Ол қазақ халқының тарихын зерттеу, мәдени мұрасын сақтау мәселелерін де жиі көтерген.
Жеке өмірі
Қаныш Сәтбаевтың жеке өмірі де үлгі боларлықтай болды. Ол өмір бойы отбасына адал, балаларына қамқор әке болды. Жұбайы Таисия Хасенқызы оның өмірінде үлкен рөл атқарды. Ол Қаныштың ғылыми қызметін қолдап, отбасылық жылылықты сақтап отырды.
Қаныш пен Таисияның шаңырағында бірнеше бала дүниеге келді. Балаларына жақсы тәрбие мен білім берді. Сәтбаев отбасы қазақ зиялы қауымының озық үлгісіне айналды.
Ғалымның отбасылық өмірі оның ғылыми жұмысына да әсер етті. Үйдегі тұрақтылық пен қолдау оған ғылымға терең бойлауына мүмкіндік берді.
Мұрасы мен маңызы
Қаныш Сәтбаевтың мұрасы – Қазақстан ғылымының алтын қазынасы. Ол қазақ жерінің минералдық байлығын зерттеп, елдің индустриялық дамуына жол ашты. Қазақстанның ірі өнеркәсіп орталықтарының пайда болуы, елдің экономикалық қуатының артуы – Сәтбаев еңбегінің нәтижесі.
Оның құрметіне Қазақстандағы ең ірі қалалардың бірі – Жезқазған облысының орталығы Сәтбаев қаласы аталды. Сондай-ақ, көптеген оқу орындары, ғылыми институттар, көшелер оның есімімен аталады.
1999 жылы ЮНЕСКО шешімімен Қаныш Сәтбаевтың 100 жылдығы халықаралық деңгейде аталып өтті. Бұл – оның еңбегінің әлемдік деңгейде мойындалғанының айғағы.
Сәтбаевтың ең басты мұрасы – жас ұрпаққа қалдырған ғылымға деген сүйіспеншілігі мен еңбекқорлық үлгісі. Ол «Ғылым – халық игілігі үшін» деген ұстанымымен әрқашан есте қалады.
