Қаныш Сәтбаев өмірбаяны – Қазақ ғылымының негізін қалаушы ғалымның толық өмір жолы
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев – қазақ халқының XX ғасырдағы ең ұлы тұлғаларының бірі, ұлттық ғылымның негізін қалаушылардың көшбасшысы. Ол – Қазақстан ғылым академиясының тұңғыш президенті, әлемге әйгілі геолог, инженер, ғалым, әрі мемлекет қайраткері. Қаныш Сәтбаевтың есімі Қазақстанның индустриялық дамуының, геологиялық барлау ісінің, сондай-ақ ұлттық ғылыми мектептің қалыптасуымен тығыз байланысты.
Сәтбаев – тек қана ғалым емес, ол ұлтының тағдыры үшін қызмет еткен, елдің байлығын танытқан және халықтың болашағына жол ашқан стратегиялық тұлға. Оның еңбегі арқасында Жезқазған, Қарағанды, Балқаш секілді ірі өндіріс аймақтары дами түсті, ал Қазақстан әлемдегі маңызды түсті металл өндіруші елдердің біріне айналды.
Қаныш Имантайұлының өмір жолы – ұлттың ілім-білімге, мәдениетке және өркениетке ұмтылысының көрінісі. Ол қазақтың ғылымдағы жаңа дәуірін бастап берді. Сондықтан да Қаныш Сәтбаевтың өмірбаяны – тек бір адамның тарихы емес, тұтас ұлттың даму жолындағы ұлы кезеңнің айғағы.
Қаныш сәтпаев өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев 1899 жылдың 12 сәуірінде қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келген. Оның шыққан тегі – арғы ата-бабалары елге танымал би, шешен, батыр адамдар болған. Әкесі Имантай Сәтбайұлы өз заманында әділдігімен, парасаттылығымен танылған би болған, ал анасы Әлимадан Қаныш бала кезінен ізгілік пен еңбекқорлықтың өнегесін көріп өсті.
Бала Қаныш ауылдық өмірдің бар болмысын көріп өсті. Сол дәуірдегі қазақ қоғамы үшін білім – сирек мүмкіндік еді. Алайда Имантай би баласының оқуға деген ынтасын байқап, оны жас кезінен оқу-білімге баулыды. Имантай өз дәуірінің көзі ашық азаматы болатын, сондықтан Қанышты оқу-білім арқылы елге пайдасы тиетін азамат болсын деп армандады.
Қаныштың балалық шағы табиғаттың әсем көрінісіне, қазақ даласының кеңдігіне толы болды. Бала күнінен ол туған өлкенің тауларына, өзен-көлдеріне қызығып, табиғаттың тылсым сырларын ұғынуға талпынды. Бұл қызығушылық кейін оның өмірлік жолының негізгі бағытына – геологияға алып келді.
Қаныш алғашқы сауатын ауыл молдасынан ашты, кейін Баянауылдағы орыс-қазақ мектебінде оқыды. Осы мектепте ол алғаш рет орыс тілін меңгеріп, ғылыми білімге жол ашты. Мұғалімдері оның зеректігін, ерекше зейінін байқап, үлкен болашақ күткен. Қаныш жастайынан ұқыпты, еңбекқор, сұрақ қойғыш әрі ойшыл бала болды. Ол заманда ауыл балалары үшін мұндай қасиеттер сирек кездесетін, сондықтан ұстаздары оны ерекше бағалады.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Қаныш Сәтбаев 1911 жылы Павлодар қаласындағы орыс-қазақ училищесіне түсіп, оны үздік тәмамдады. Кейін Семей қаласындағы мұғалімдер семинариясында оқып, білім көкжиегін кеңейтті. Семей – сол кезеңде қазақтың рухани орталығы еді. Бұл қалада Абайдың, Шәкәрімнің, Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсынұлының идеялары тараған, ұлттың ояну дәуірінің рухы сезілетін. Семейде оқи жүріп, Қаныш осындай зиялы ортаның ықпалына түсіп, елдің болашағы туралы терең ойлай бастады.
1921 жылы ол Омбы политехникалық институтының геологиялық барлау факультетіне түседі. Бұл шешім оның өмірін түбегейлі өзгертті. Қаныш сол кезеңдегі Ресейдің үздік профессорларынан білім алды, геология, минералогия, химия, физика пәндерін терең меңгерді. Ол тек сабақ оқып қана қоймай, ғылымға деген үлкен қызығушылығын танытты.
Оқу жылдарында ол қазақ даласындағы пайдалы қазбалар туралы материалдар жинап, туған өлкесінің геологиялық құрылымына ерекше мән берді. Сәтбаев біліммен қатар ғылыми ізденіске де ерте араласты. 1926 жылы институтты бітіріп, инженер-геолог мамандығын алып шыққан жас маман туған еліне оралды.
Қаныштың инженерлік жолының басталуы 1926 жылдан бастап Орталық Қазақстандағы Жезқазған кен орындарымен байланысты. Ол осы аймақтың байлығын зерттеп, әлемге әйгілі кен орындарын ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Ғылыми және кәсіби қызметі, жетістіктері
Қаныш Сәтбаевтың ең ірі еңбегі – Жезқазған кен орнының ашылуы мен оның әлемдік деңгейде дәлелденуі. XX ғасырдың 30-жылдары ол Жезқазған өңірінде кең көлемді геологиялық барлау жұмыстарын ұйымдастырды. Сол кезде бұл аймақтың мыс қоры туралы тек жорамалдар айтылатын. Алайда Сәтбаевтың ғылыми әдістері мен геологиялық карталау жұмыстары нәтижесінде Жезқазғанның мыс қоры әлемдегі ең ірі кен орындарының қатарына енді.
Оның жетекшілігімен Қазақстандағы геологиялық барлау ісі жаңа деңгейге көтерілді. 1931 жылы ол Қарағанды геологиялық кеңсесінің бастығы, кейін Жезқазған геологиялық барлау экспедициясының жетекшісі болды. Бұл кезеңде ол көптеген жас мамандарды тәрбиеледі, геологиялық мектептің іргесін қалады.
1940 жылы Қаныш Сәтбаев КСРО Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды. Бұл – қазақ ғылымы тарихындағы үлкен жетістік еді. Ал 1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясы құрылған кезде Сәтбаев оның тұңғыш президенті болды.
Ғалымның жетекшілігімен металлургия, геология, химия, физика, ауыл шаруашылығы салаларында зерттеулер жүргізілді. Ол тек геологиямен шектелмей, елдің индустриялық дамуына ықпал етті. Балқаш мыс комбинатының, Қарағанды көмір бассейні мен Екібастұз кен орындарының дамуына тікелей әсер етті.
Қаныш Имантайұлының еңбектері КСРО және шетел ғалымдары тарапынан жоғары бағаланды. Ол 1951 жылы Лениндік сыйлыққа ұсынылды, бірнеше мәрте Мемлекеттік наградалармен марапатталды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Қаныш Сәтбаев – ғалым ғана емес, қоғам қайраткері де болды. Ол ғылымды ұлттық өркендеудің тірегі деп түсінді. Сәтбаев Кеңес дәуірінде өмір сүрсе де, қазақтың мүддесін әрдайым бірінші орынға қойды. Ол білім мен ғылымды ұлттың еркіндігі мен мәдени дамуының негізгі күші деп санады.
Қаныш Имантайұлы ұлттық кадрларды даярлауға ерекше көңіл бөлді. Ол: «Болашақ Қазақстанның ғылымы мен өндірісі өз ұлтының қолында болуы тиіс», – деп үнемі айтып отыратын. Осы ұстанымның арқасында ол жүздеген жас ғалымды оқуға жіберіп, ғылыми мектептердің құрылуына жағдай жасады.
Саяси тұрғыда ол бейбітшіл, рационалды және мемлекетшіл бағыт ұстанды. Кеңес билігінің кейбір қатаң саясатына қарамастан, ол өз халқының мәдениеті мен ғылымының дамуына үлес қосуға тырысты. Ұлттық идеяны ашық айта алмағанымен, оның іс-әрекетінде қазақ мемлекеттілігін нығайтуға деген ұмтылыс айқын сезілді.
Жеке өмірі
Қаныш Сәтбаевтың жеке өмірі де өнегеге толы. Ол Зәуре Хасенқызымен шаңырақ көтеріп, өмірінің соңына дейін бірге болды. Ерлі-зайыптылардың бірнеше баласы мен немерелері бар. Отбасында қарапайымдық пен адамгершілік қасиеттер басым еді.
Сәтбаев үйде де ғылым туралы көп сөйлесетін, бірақ әрдайым жылы жүзді, сабырлы адам болған. Ол өз балаларына туған елін, тілін, мәдениетін құрметтеуді үйретті.
Қаныштың адамгершілігі мен кішіпейілділігі туралы замандастары ерекше әсермен еске алады. Ол өз қызметкерлеріне, студенттерге және жас ғалымдарға әкелік қамқорлықпен қарады.
Мұрасы мен маңызы
Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың ғылыми және рухани мұрасы – Қазақстан тарихындағы баға жетпес байлық. Оның бастамасымен құрылған Қазақстан Ғылым академиясы бүгінде елдің ғылыми-интеллектуалдық орталығына айналды.
Сәтбаевтың есімімен Қазақстанның көптеген қала, көше, жоғары оқу орындары, тіпті ғарыш нысандары аталады. 1969 жылы ғалымның 70 жылдық мерейтойында оған арналған ескерткіш ашылып, туған жері Баянауылда мемориалдық музей құрылды.
Ол геология ғылымында «қазақ мектебінің» негізін қалаушы ретінде әлемге танылды. Оның әдістемелері мен зерттеулері бүгінге дейін қолданыста. Сәтбаевтың идеясы – табиғи байлықты ұлттың игілігіне айналдыру, ғылым мен техниканы ел дамуының тірегіне айналдыру – әлі де өзекті.
