Қазақ қоғамындағы кәсіп иелері және олардың қызметі
Қазақ халқы — көне заманнан бері өзіндік тұрмыс-тіршілігі, мәдениеті мен шаруашылық жүйесі қалыптасқан, терең тарихы бар ұлт. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымында әрбір адамның белгілі бір кәсібі, міндеті болған, бұл өз кезегінде қауым өмірінің жүйелі дамуына септігін тигізді. Осы мақалада біз ата-бабаларымыз кәсіп иелерін қалай атағанын, олардың немен айналысқанын баяндап, сол дәуірдегі еңбек бөлінісінің ерекшеліктерін ашып көрсетеміз.
Еңбек бөлінісі және кәсіби атаулар
Қазақ қоғамында кәсіби еңбектің атаулы сипаты болған. Бұл дегеніміз, белгілі бір кәсіппен айналысатын адамдарға арнайы атаулар берілген. Бұл атаулар олардың қоғамдағы мәртебесін ғана емес, сонымен қатар кәсібінің маңызын да көрсеткен.
Мал шаруашылығына қатысты кәсіп иелері:
- Шопан — қой өсірумен айналысқан адам. Шопандар қоғамда үлкен құрметке ие болған, себебі қой — қазақ шаруашылығының негізгі тірегі болған.
- Жылқышы — жылқы бағумен айналысатын адам. Жылқы қазақ мәдениетінде қасиетті жануар саналған, сондықтан жылқышылар да ерекше беделге ие еді.
- Түйеші — түйе бағатын адам. Түйе көлік әрі ауыр жүк тасуға қолайлы жануар ретінде маңызды орын алған.
- Сиыршы — сиыр бағып, сүт өнімдерін өндіруге жауапты болған.
Бұл кәсіп иелері маусымдық көшпенді тұрмысқа бейімделген, мал бағу арқылы отбасының күнкөрісін қамтамасыз еткен.
Қолөнер шеберлері мен тұрмыстық кәсіп иелері
Көшпелі өмір салты қолөнер кәсібінің дамуына үлкен үлес қосты. Себебі әрбір затты, құрал-сайманды, киімді өздері жасап, қолданған. Қазақ шеберлері тек тұрмыстық қажеттілікті емес, сонымен қатар көркемдік талғамды да басты орынға қойған.
- Ұста — темірден, ағаштан құрал-саймандар, қару-жарақ, ат әбзелдерін жасаған шебер. Ұсталар ерекше құрметке ие болған, оларды кейде “елдің тірегі” деп те атаған.
- Зергер — алтын-күміс бұйымдар, әйелдердің әшекейлерін жасайтын шебер. Зергерлік өнер нәзіктік пен эстетикаға негізделген.
- Теріден өнім жасаушылар — мәсі, кебіс, саптама етік, ер-тоқым жасаған.
- Киіз үй шеберлері — киіз үйдің сүйегін (уық, кереге, шаңырақ) жасап, киізін басатын әйелдер мен ер адамдар.
Саудагерлер мен айырбас істері
Көшпелі қоғам болғанымен, қазақтар саудамен де шұғылданған. Олар көбіне мал, мал өнімдері мен қолөнер бұйымдарын айырбастап отырған.
- Саудагерлер — ауыл-ауылды аралап, тауарлар сатқан, немесе жәрмеңкелерге қатысқан. Қоянды, Қапал, Көкжар сияқты ірі жәрмеңкелерде олар маңызды рөл атқарған.
- Керуенбасы — ұзақ жолға шыққан сауда керуенін басқаратын адам. Бұл — үлкен жауапкершілікті талап ететін қызмет.
Сауда қазақ қоғамына сыртқы әсерлердің кіруіне ықпал етті: Қытай, Ресей, Бұқара, Хиуа қалаларымен болған байланыстар мәдениет пен тұтыну заттарында жаңа үлгілердің пайда болуына жол ашты.
Білім мен руханият жолындағы мамандар
Қоғамның рухани өмірінде де ерекше кәсіп иелері болған. Олар діни, мәдени, ағартушылық қызметтер атқарған:
- Молда — діни білім берген, намаз, құран оқып, неке қию сияқты рәсімдерді орындаған.
- Имам — мешіттің басшысы, діни жораларды ұйымдастырушы.
- Би — заң мен әдет-ғұрыпты меңгерген, дауларды шешкен, әділеттілікті сақтаған адам.
- Жырау мен ақын — халықтың мұң-мұқтажын жырлаған, батырлықты насихаттаған тұлғалар.
- Жұлдызшы мен балгер — болашақты болжап, ауа райын, жыл мезгілін шамалап отырған.
Бұл кәсіп иелері қоғамның рухани тірегі саналған және ұрпақ тәрбиесіне тікелей ықпал еткен.
Әйелдер атқарған кәсіптер
Қазақ қоғамында әйелдер де белгілі бір кәсіппен айналысқан. Олар көбіне тұрмысқа қажетті заттарды дайындап, үй ішінің тіршілігін басқарған:
- Киіз басу — киіз үйдің сырт киіздерін дайындау, кілем тоқу.
- Тоқымашылық — алаша, кілем, текемет, сырмақ тоқу.
- Тамақ дайындау мен сүт өңдеу — құрт, май, ірімшік, қаймақ жасау — әйелдер қолындағы кәсіп болған.
Әйелдердің еңбегі көбіне көзге көрінбейтін болғанымен, отбасы мен ауылдың тұрақтылығы соларға тікелей байланысты болған.
Қоғамдық қызмет иелері
Мемлекеттілік болмаған кезеңде де қазақ қоғамында билік пен басқару жүйесі болған. Осыған байланысты ерекше қызметтер де қалыптасқан:
- Хан — ел басшысы, сыртқы саясат пен ішкі тыныштыққа жауапты.
- Сардәр — әскери басшы.
- Бек — ру не тайпа басшысы.
- Шабарман — хабаршы, ел ішіне ақпарат таратушы.
Бұл лауазым иелері қоғамдағы тәртіп пен ұйымшылдықты қамтамасыз етіп отырған.
Қазіргі түсінікпен байланыс
Бүгінгі таңда қазақ қоғамында кәсіп иелерін қалай атаған олар немен шұғылданған деген сұрақ — тек тарихи қызығушылық емес, ұлттық өзін-өзі танудың бір бөлігі. Бұл атаулар мен кәсіп түрлері қазіргі заманғы мамандықтардың бастау көзі саналады. Мысалы, ұсталық — инженерлікке, шопандық — агрономияға, молдалық — педагогика мен теологияға ұласып отыр.
