Қазақ әдебиетінде социалистік реализм қалай көрініс тапты
Қазақ әдебиеті әр дәуірде түрлі бағыттар мен ағымдардың ықпалында болды. Социалистік реализм – ХХ ғасырдың ортасында кеңестік идеология аясында дамып, қазақ жазушыларына жаңа талаптар қойған әдеби әдіс. Бұл бағыт социалистік қоғамды дәріптеп, кеңестік идеологияны насихаттауға бағытталды. Социалистік реализм қазақ әдебиетінде жаңа кейіпкерлерді, жаңа тақырыптарды қалыптастырып, кеңестік биліктің ресми саясатын әдебиет арқылы насихаттаудың құралы болды.
Социалистік реализмнің басты ерекшеліктері
Социалистік реализм Кеңес Одағы әдебиетінде жетекші бағыт болып, оның негізгі қағидалары 1934 жылы өткен Кеңес жазушыларының бірінші съезінде бекітілді. Бұл бағыттың негізгі ерекшеліктері:
- Идеялық мазмұнның басымдығы – Әдеби шығармалар социалистік қоғамның идеалдарына сай болуы керек.
- Позитивті кейіпкер бейнесі – Бас кейіпкер коммунистік партияның қағидаларына адал, еңбексүйгіш, ұжымшыл адам ретінде сипатталды.
- Оптимистік сарында жазылу – Шығармаларда міндетті түрде жарқын болашаққа деген сенім болуы тиіс еді.
- Тарихи шындықты бұрмалау – Кеңес Одағының саясатын қолдайтын көзқарас қатаң сақталды.
Қазақ әдебиетінде социалистік реализмнің орнығуы
1930-1950 жылдары қазақ әдебиетіне социалистік реализм кеңінен енді. Бұл кезеңде шығармалар колхоздастыру, индустрияландыру, кеңестік идеологияның жеңісі секілді тақырыптарға арналды.
- Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров секілді жазушылардың шығармалары жаңа дәуірдің үні болды. Олардың шығармаларында социалистік құрылысты дәріптеу, кеңестік өмірді мадақтау басты мақсатқа айналды.
- Ғабит Мүсірепов, Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов шығармалары осы бағытта дамып, кеңестік биліктің мәдениет пен әдебиетке ықпалын көрсетті.
Осы кезеңде жазылған шығармалар жаңа кеңестік адамды сомдап, оның еңбекқорлығын, партияға адалдығын сипаттады.
Социалистік реализм үлгісіндегі шығармалар
Қазақ әдебиетінде социалистік реализм әдісімен жазылған бірқатар маңызды туындылар бар.
- Сәбит Мұқановтың “Ботагөз” романы – Кеңестік дәуірдің ерекшеліктерін сипаттайтын шығармалардың бірі. Бұл роман социалистік идеяларды насихаттап, революцияға қатысқан қазақ жастарының өмірін көрсетті.
- Ғабит Мүсіреповтің “Қазақ солдаты” романы – Социалистік реализм аясында жазылған әскери тақырыптағы шығарма. Мұнда кеңес жауынгерлерінің батылдығы, Отанға адалдығы мадақталады.
- Ғабиден Мұстафиннің “Шығанақ” романы – Қазақстандағы социалистік құрылыс пен ауыл шаруашылығының жетістіктерін сипаттаған еңбек.
Бұл шығармалар кеңестік идеология талаптарына сай келіп, халықты социалистік идеяларға тәрбиелеуге бағытталды.
Социалистік реализмнің әдебиетке әсері
1. Дәстүрлі тақырыптардың өзгеруі
Социалистік реализмнің ықпалымен қазақ әдебиеті жаңа тақырыптарды қамти бастады. Бұрынғы көшпелі өмір, ұлттық құндылықтар, тарихи-этнографиялық сипаттар екінші орынға ығыстырылып, кеңестік құрылысқа арналған туындылар басым болды.
2. Ұжымдық идеологияның орнығуы
Бұл кезеңде жеке адамның тағдыры емес, қоғамның мүддесі басты назарға алынды. Әдебиетте жеке тұлғаның емес, ұжымның жетістігі дәріптелді.
3. Әдебиетке цензураның күшеюі
Жазушылар тек партия мақұлдаған тақырыптарды ғана жаза алды. Басқаша көзқарас білдірген қаламгерлер қуғын-сүргінге ұшырады.
Социалистік реализмнің сынға ұшырауы
1960-70 жылдары бұл әдіске сын көзқарас қалыптаса бастады. Себебі социалистік реализм:
- Әдебиетті идеологияның құралына айналдырды
- Тарихи шындықты бұрмалады
- Шынайы өмірдің күрделі қырларын көрсете алмады
Осы кезеңде қазақ жазушылары шығармашылық еркіндікке ұмтылып, жаңа бағыттарға бет бұра бастады.
Қорытынды
Қазақ әдебиетінде социалистік реализм әдебиеттің жаңа кезеңін қалыптастырғанымен, оның әсері ұзаққа созылған жоқ. Бұл әдіс әдебиеттің дамуындағы бір белес болғанымен, оның шектеулері шығармашылық еркіндікті тежеді. 1970 жылдардан бастап қазақ әдебиетінде шынайы өмірді бейнелеуге бағытталған жаңа ағымдар пайда болды. Бүгінде социалистік реализм тек тарихи кезеңнің әдеби мұрасы ретінде қарастырылады.
