Қазақтың әдет-ғұрып әндері: Дәстүрлі музыка мұрасы
Қазақ халқының музыкалық мәдениеті – ғасырлар бойы қалыптасқан бай рухани мұраның ажырамас бөлігі. Соның ішінде әдет-ғұрып әндері халқымыздың тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланысып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен маңызды музыкалық жанрлардың бірі саналады. Бұл әндер адамның өмірінің әр кезеңіне байланысты айтылып, түрлі рәсімдер мен дәстүрлердің ажырамас бөлігіне айналған.
Әдет-ғұрып әндерінің негізгі түрлері
Қазақтың әдет-ғұрып әндері адамның дүниеге келуінен бастап, өмірінің соңына дейінгі маңызды сәттерді қамтиды. Оларды бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады:
1. Бесік жыры
Жаңа туған нәрестені уату, әлдилеу мақсатында айтылатын бесік жырлары әрбір қазақ анасының аузынан шыққан. Бұл әндер тек баланы ұйықтату ғана емес, оны мейірімге бөлеу, болашақта жақсы азамат болуға тәрбиелеу мақсатын да көздеген. Мысалы:
«Әлди, әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем.»
Бесік жырларының әуені баяу, жұмсақ келеді, ал мәтіні баланы жақсылыққа баулитын тілектерге толы.
2. Тойбастар мен жар-жар
Қазақтың дәстүрлі үйлену тойларында орындалатын әдет-ғұрып әндерінің бірі – жар-жар. Бұл әнде қыздың туған үйімен қоштасуы, болашақ жарының отбасына бейімделуі жырланады.
«Жар-жар, жар-жар, жар-жарым,
Қайғы-мұңды тарқарым.»
Жар-жар әні көбіне екі топ арасында орындалады: қыздың жақындары мен жігіттің туыстары бір-біріне жауаптасып, өз ойларын жеткізеді. Сонымен қатар, үйлену тойында «Тойбастар» әні де орындалатын болған. Ол жаңа өмірге қадам басқан жастарға ізгі тілектер арнауға бағытталған.
3. Бата-тілек әндері
Бата – қазақ халқының ерекше дәстүрлерінің бірі. Дастарханда, мерекелерде, сапарға аттанарда немесе жақсылық тілеу мақсатында айтылатын бата-тілек әндері халық арасында кең тараған. Бұл әндерде жақсы ниет, тілек, береке, бірлік секілді ұғымдар басты орын алады.
Әдет-ғұрып әндерінің тарихи дамуы
Қазақтың әдет-ғұрып әндері қалай дамыды деген сұраққа жауап іздесек, олардың ұзақ ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткізілгенін көреміз. Бұл әндердің дамуына бірнеше факторлар әсер еткен:
1. Көшпелі өмір салты
Қазақ халқының көшпелі тұрмыс салтына байланысты әндер ауызша дәстүрмен сақталып, ұрпақтарға жеткізіліп отырған. Музыкалық аспаптар – домбыра, қобыз, сыбызғы сияқты құралдар бұл әндерді сүйемелдеуде маңызды рөл атқарған.
2. Діни және наным-сенім ықпалы
Әдет-ғұрып әндерінде халықтың дүниетанымы айқын көрінеді. Мысалы, бесік жырларында ата-ананың баласына деген мейірімі байқалса, жар-жарда қазақтың тұрмыс-тіршілігі, қыздың басқа отбасыға сіңісуі жөніндегі ойлар жырланған. Сонымен қатар, кейбір әндер ислам дінінің қазақ даласына келуімен өзгеріске ұшыраған.
3. Кәсіби өнердің әсері
XX ғасырда әдет-ғұрып әндерінің көпшілігі кәсіби өнердің үлгісіне айналды. Ақан сері, Біржан сал, Жаяу Мұса, Мұхит Мералыұлы секілді композиторлар халық әндерін дамытты. Кейін бұл әндер қазақ радиосы, фольклорлық ансамбльдер арқылы халыққа кеңінен тарай бастады.
Қазіргі заман және әдет-ғұрып әндерінің маңызы
Бүгінде дәстүрлі әндер заманауи музыкамен үйлесіп, жаңа бағыттарға бейімделуде. Дәстүрлі әншілер, этнографтар мен музыка зерттеушілері қазақтың әдет-ғұрып әндерін жинақтап, насихаттауда. Мысалы, Қазақстандағы фольклорлық ансамбльдер мен дәстүрлі өнер фестивальдері арқылы бұл әндер халыққа қайта ұсынылуда.
Әсіресе, ұлттық мәдениетті жаңғырту мақсатында жастар арасында әдет-ғұрып әндеріне деген қызығушылық артып келеді. Әлеуметтік желілер мен YouTube арқылы халық әндері кең таралуда, ал кейбір заманауи орындаушылар дәстүрлі әуендерді жаңа бағыттармен біріктіріп, тыңдарманға ұсынуда.
