Қажымұқан Мұңайтпасұлы – өмірбаяны, жетістіктері, мұрасы
Қазақ халқының тарихында ел рухын көтерген, намысын әлемдік деңгейде қорғаған дара тұлғалардың бірі – Қажымұқан Мұңайтпасұлы. Ол тек спортшы, балуан ғана емес, сонымен қатар халықтың бірлігін, қайсарлығын, ұлттық болмысын паш еткен күрескер тұлға ретінде белгілі. ХХ ғасырдың басында дүниежүзілік аренада қазақтың атын асқақтатқан Қажымұқан – шын мәнінде ел мақтанышы. Оның ерлігі, күші, қайрат-жігері жайлы аңыз-әңгімелер бүгінге дейін ел ішінде айтылып келеді.
Қажымұқан өмірбаяны орысша
Балалық шағы мен отбасы
Қажымұқан Мұңайтпасұлы 1871 жылы 7 сәуірде Ақмола облысы, Қараөткел уезінің қазіргі Целиноград өңірінде дүниеге келген. Әкесі Мұңайтпас қарапайым шаруа, момын әрі еңбекқор жан болған. Анасы Бәтима – ел арасында ибалы, төзімді, сабырлы әйел ретінде танылған. Қажымұқан жастайынан қара жұмыспен шынығып өсті: жер жырту, отын шабу, мал бағу сияқты ауыр тұрмыстық еңбектер оның денесін шынықтырып, бойына ерекше күш дарытты.
Балалық шағында Қажымұқан қара күшке қызығып, ауылдағы бозбалалармен күресіп, үнемі жеңіске жеткен. Оның бойындағы тектілік пен табиғи дарын ерте көзге түсті. Әсіресе, анасының «адал бол, халыққа қызмет ет» деген өсиеті кейінгі өмірінде үлкен рөл атқарды.
Жастайынан жетім қалған Қажымұқан кедейлікті, жоқшылықты көп көрді. Бірақ сол қиындықтар оның мінезін қайрап, болашақта үлкен шыңдарды бағындыруына себеп болды. Ол әрқашан еңбекті сүйіп, адалдықты ту етті. Бала кезінен үлкен денелі, қарулы болғандықтан ауыл арасында «мықты Мұқан» атанып кетті.
Оқу мен алғашқы қадамдары
Қажымұқан жас кезінде ауыл молдасынан хат танып, кейін орысша сауат ашты. Оның өмірлік жолына күрес өнері үлкен ықпал етті. 1895 жылы ол Омбыға барып, цирк өнерін үйренеді. Сол жерде түрлі ұлттың балуандарымен күресіп, тәжірибе жинақтады. Орыс, татар, неміс, поляк күрес шеберлерінен сабақ алып, өзін жетілдіре түсті.
Омбы циркінде жүріп, ол Еуропалық классикалық күрес, французша күрес, жапондық дзюдо тәсілдерін меңгерді. Бұл оның кәсіби спортқа келуіне жол ашты. Мұқанның күреске деген ынтасы, еңбекқорлығы, төзімділігі ұстаздарының назарын аударды. Аз уақыт ішінде ол өнер көрсететін аренадағы ең мықтылардың бірі атанды.
1900-жылдардың басында Қажымұқан кәсіби балуан ретінде Ресейдің әртүрлі қалаларында өнер көрсете бастады. Оның алғашқы жеңістері халық арасында кеңінен таралып, «қазақтың алыбы» деген атқа ие болды.
Шығармашылығы / Қызметі / Жетістіктері
Қажымұқан спорттық мансабында әлемнің 28 елінде өнер көрсеткен. Франция, Түркия, Жапония, Қытай, Германия, Ресей сияқты елдерде күресіп, 50-ден астам медаль, көптеген марапаттарға ие болды. Ол классикалық француз күресінің дүниежүзілік чемпионаттарында бірнеше рет жеңімпаз атанды.
1908 жылы Парижде өткен әлем чемпионатында Қажымұқан жеңіске жетіп, «әлем чемпионы» атанды. Бұл – қазақ даласынан шыққан тұңғыш чемпион еді. Ол кезде патшалық Ресей құрамында болған қазақ халқы үшін Қажымұқанның жетістігі үлкен мақтаныш болды.
Қажымұқанның айрықша қабілеті – тек физикалық күш емес, сонымен қатар шебер тактика қолдануында еді. Ол қарсыласының әлсіз тұсын дәл байқап, ерекше әдістермен жеңетін. Оның аты Еуропа ареналарында «Қара Мұстафа» деген лақап атпен белгілі болды.
Бірде Жапонияда ол дзюдо шебері Саракики Джиндофумен күресіп, айқын жеңіске жеткен. Бұл жеңіс Қажымұқанды Азия халықтарының да құрметіне бөледі. Оның күрес өнеріндегі шеберлігі мен қайсарлығы туралы шетелдік басылымдар жиі жазып отырды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Қажымұқан тек балуан ғана емес, елінің болашағына алаңдаған азамат та болды. Ол отарлық езгі тұсында өмір сүрсе де, әрқашан қазақтың намысын қорғауды мақсат етті. Аренада күресіп жүріп, ол өзін «қазақ балуаны» деп таныстырды. Бұл қадам патшалық билікке ұнамағанымен, халықтың рухын көтерді.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін де Қажымұқан халыққа қызметін жалғастырды. 1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанда ол қартайып қалғанына қарамастан, өз үлесін қосуға тырысты. Ел аралап, цирктік өнер көрсетіп, түскен қаражатты Қорғаныс қорына тапсырды. Өз қаржысына әскери ұшақ жасатып, майданға жібергені белгілі.
Бұл ісі оның нағыз халықшыл, отансүйгіш тұлға екенін көрсетеді. Қажымұқан ешқашан байлыққа, атаққа қызықпай, елдің игілігі үшін еңбек етті. Оның саяси көзқарасы халыққа адал қызмет ету, әділеттілік пен еркіндікті қорғау болды.
Жеке өмірі
Қажымұқанның жеке өмірі де сан түрлі оқиғаларға толы. Ол бірнеше рет үйленген. Бірінші әйелі неміс қызы Натальядан «Иван» есімді ұлы болған. Алайда тағдырдың жазуымен ол баласымен ұзақ бірге тұра алмады. Кейін қазақ қыздарымен де шаңырақ көтеріп, бірнеше баланың әкесі атанды.
Өмір бойы аренада жүріп, сапарларда болғандықтан, оның отбасы өмірі қиындықтарға толы болды. Бірақ ол әрқашан балаларына қамқор болуға, адал әке атануға тырысты. Соңғы жылдарында Шымкент облысы, Темірлан ауылында өмір сүріп, қарапайым халықпен бірге тұрды.
Ол қарапайымдылығымен, қонақжайлығымен ел есінде қалды. Халық оның үйіне арнайы барып, батасын алып, әңгімесін тыңдауды мәртебе санады.
Мұрасы мен маңызы
Қажымұқанның мұрасы – тек спорттық жетістіктер емес, ең алдымен халық рухын көтерген ерлік пен қайсарлықтың үлгісі. Оның жеңістері арқылы қазақ халқының аты әлемге танылды. Ол – қазақ спорт тарихындағы тұңғыш әлем чемпионы, халықаралық деңгейдегі батыр.
Бүгінде Қазақстанда Қажымұқан есімімен аталған көшелер, спорт кешендері, мұражайлар бар. Оның құрметіне жыл сайын турнирлер өткізіледі. Түркістан облысы, Темірлан ауылында Қажымұқан мұражайы жұмыс істейді. Ол жерде балуанның жеке заттары, марапаттары сақталған.
Қажымұқан – жас ұрпаққа үлгі болатын тұлға. Ол адал еңбекпен, қажырлы жігермен, елін сүйген жүрекпен ғана биіктерге жетуге болатынын дәлелдеді. Оның өмірі – қазақ халқының тарихындағы мақтаныш, ұлт рухының айнасы.
Қазақ халқының тарихында ел рухын көтерген, намысын әлемдік деңгейде қорғаған дара тұлғалардың бірі – Қажымұқан Мұңайтпасұлы. Ол тек спортшы, балуан ғана емес, сонымен қатар халықтың бірлігін, қайсарлығын, ұлттық болмысын паш еткен күрескер тұлға ретінде белгілі. ХХ ғасырдың басында дүниежүзілік аренада қазақтың атын асқақтатқан Қажымұқан – шын мәнінде ел мақтанышы. Оның ерлігі, күші, қайрат-жігері жайлы аңыз-әңгімелер бүгінге дейін ел ішінде айтылып келеді.
Қажымұқанның күрес өнеріндегі жетістіктері қазақ халқын әлемге танытса, оның қарапайым өмірі, отансүйгіштігі, халыққа деген сүйіспеншілігі оны ұлттық тарихтағы өшпес тұлғаға айналдырды. «Күш атасы», «дала алыбы», «қазақтың батыры» деген атақтар оның есімімен тікелей байланысты.
Балалық шағы мен отбасы
Қажымұқан Мұңайтпасұлы 1871 жылы 7 сәуірде Ақмола облысы, Қараөткел уезінің қазіргі Целиноград өңірінде дүниеге келген. Әкесі Мұңайтпас қарапайым шаруа, момын әрі еңбекқор жан болған. Анасы Бәтима – ел арасында ибалы, төзімді, сабырлы әйел ретінде танылған. Қажымұқан жастайынан қара жұмыспен шынығып өсті: жер жырту, отын шабу, мал бағу сияқты ауыр тұрмыстық еңбектер оның денесін шынықтырып, бойына ерекше күш дарытты.
Балалық шағында Қажымұқан қара күшке қызығып, ауылдағы бозбалалармен күресіп, үнемі жеңіске жеткен. Оның бойындағы тектілік пен табиғи дарын ерте көзге түсті. Әсіресе, анасының «адал бол, халыққа қызмет ет» деген өсиеті кейінгі өмірінде үлкен рөл атқарды.
Жастайынан жетім қалған Қажымұқан кедейлікті, жоқшылықты көп көрді. Бірақ сол қиындықтар оның мінезін қайрап, болашақта үлкен шыңдарды бағындыруына себеп болды. Ол әрқашан еңбекті сүйіп, адалдықты ту етті. Бала кезінен үлкен денелі, қарулы болғандықтан ауыл арасында «мықты Мұқан» атанып кетті.
Оқу мен алғашқы қадамдары
Қажымұқан жас кезінде ауыл молдасынан хат танып, кейін орысша сауат ашты. Оның өмірлік жолына күрес өнері үлкен ықпал етті. 1895 жылы ол Омбыға барып, цирк өнерін үйренеді. Сол жерде түрлі ұлттың балуандарымен күресіп, тәжірибе жинақтады. Орыс, татар, неміс, поляк күрес шеберлерінен сабақ алып, өзін жетілдіре түсті.
Омбы циркінде жүріп, ол Еуропалық классикалық күрес, французша күрес, жапондық дзюдо тәсілдерін меңгерді. Бұл оның кәсіби спортқа келуіне жол ашты. Мұқанның күреске деген ынтасы, еңбекқорлығы, төзімділігі ұстаздарының назарын аударды. Аз уақыт ішінде ол өнер көрсететін аренадағы ең мықтылардың бірі атанды.
1900-жылдардың басында Қажымұқан кәсіби балуан ретінде Ресейдің әртүрлі қалаларында өнер көрсете бастады. Оның алғашқы жеңістері халық арасында кеңінен таралып, «қазақтың алыбы» деген атқа ие болды.
Шығармашылығы / Қызметі / Жетістіктері
Қажымұқан спорттық мансабында әлемнің 28 елінде өнер көрсеткен. Франция, Түркия, Жапония, Қытай, Германия, Ресей сияқты елдерде күресіп, 50-ден астам медаль, көптеген марапаттарға ие болды. Ол классикалық француз күресінің дүниежүзілік чемпионаттарында бірнеше рет жеңімпаз атанды.
1908 жылы Парижде өткен әлем чемпионатында Қажымұқан жеңіске жетіп, «әлем чемпионы» атанды. Бұл – қазақ даласынан шыққан тұңғыш чемпион еді. Ол кезде патшалық Ресей құрамында болған қазақ халқы үшін Қажымұқанның жетістігі үлкен мақтаныш болды.
Қажымұқанның айрықша қабілеті – тек физикалық күш емес, сонымен қатар шебер тактика қолдануында еді. Ол қарсыласының әлсіз тұсын дәл байқап, ерекше әдістермен жеңетін. Оның аты Еуропа ареналарында «Қара Мұстафа» деген лақап атпен белгілі болды.
Бірде Жапонияда ол дзюдо шебері Саракики Джиндофумен күресіп, айқын жеңіске жеткен. Бұл жеңіс Қажымұқанды Азия халықтарының да құрметіне бөледі. Оның күрес өнеріндегі шеберлігі мен қайсарлығы туралы шетелдік басылымдар жиі жазып отырды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Қажымұқан тек балуан ғана емес, елінің болашағына алаңдаған азамат та болды. Ол отарлық езгі тұсында өмір сүрсе де, әрқашан қазақтың намысын қорғауды мақсат етті. Аренада күресіп жүріп, ол өзін «қазақ балуаны» деп таныстырды. Бұл қадам патшалық билікке ұнамағанымен, халықтың рухын көтерді.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін де Қажымұқан халыққа қызметін жалғастырды. 1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанда ол қартайып қалғанына қарамастан, өз үлесін қосуға тырысты. Ел аралап, цирктік өнер көрсетіп, түскен қаражатты Қорғаныс қорына тапсырды. Өз қаржысына әскери ұшақ жасатып, майданға жібергені белгілі.
Бұл ісі оның нағыз халықшыл, отансүйгіш тұлға екенін көрсетеді. Қажымұқан ешқашан байлыққа, атаққа қызықпай, елдің игілігі үшін еңбек етті. Оның саяси көзқарасы халыққа адал қызмет ету, әділеттілік пен еркіндікті қорғау болды.
Жеке өмірі
Қажымұқанның жеке өмірі де сан түрлі оқиғаларға толы. Ол бірнеше рет үйленген. Бірінші әйелі неміс қызы Натальядан «Иван» есімді ұлы болған. Алайда тағдырдың жазуымен ол баласымен ұзақ бірге тұра алмады. Кейін қазақ қыздарымен де шаңырақ көтеріп, бірнеше баланың әкесі атанды.
Өмір бойы аренада жүріп, сапарларда болғандықтан, оның отбасы өмірі қиындықтарға толы болды. Бірақ ол әрқашан балаларына қамқор болуға, адал әке атануға тырысты. Соңғы жылдарында Шымкент облысы, Темірлан ауылында өмір сүріп, қарапайым халықпен бірге тұрды.
Ол қарапайымдылығымен, қонақжайлығымен ел есінде қалды. Халық оның үйіне арнайы барып, батасын алып, әңгімесін тыңдауды мәртебе санады.
Мұрасы мен маңызы
Қажымұқанның мұрасы – тек спорттық жетістіктер емес, ең алдымен халық рухын көтерген ерлік пен қайсарлықтың үлгісі. Оның жеңістері арқылы қазақ халқының аты әлемге танылды. Ол – қазақ спорт тарихындағы тұңғыш әлем чемпионы, халықаралық деңгейдегі батыр.
Бүгінде Қазақстанда Қажымұқан есімімен аталған көшелер, спорт кешендері, мұражайлар бар. Оның құрметіне жыл сайын турнирлер өткізіледі. Түркістан облысы, Темірлан ауылында Қажымұқан мұражайы жұмыс істейді. Ол жерде балуанның жеке заттары, марапаттары сақталған.
Қажымұқан – жас ұрпаққа үлгі болатын тұлға. Ол адал еңбекпен, қажырлы жігермен, елін сүйген жүрекпен ғана биіктерге жетуге болатынын дәлелдеді. Оның өмірі – қазақ халқының тарихындағы мақтаныш, ұлт рухының айнасы.
