Қазыбек би өмірбаяны – қазақтың көрнекті биі
Қазақ халқының тарихында әділдігімен, шешендігімен, көрегендігімен ерекшеленген ұлы тұлғалардың бірі — Қазыбек Келдібекұлы, ел арасында «Қаз дауысты Қазыбек би» деген атпен танымал. XVII–XVIII ғасырларда өмір сүрген Қазыбек би қазақ қоғамының саяси және құқықтық жүйесінің қалыптасуына зор ықпал еткен, ұлт бірлігін сақтауда маңызды рөл атқарған көрнекті мемлекет қайраткері. Оның өмірі мен қызметі қазақ халқының тарихында алтын әріппен жазылған.
Қазыбек би өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Қазыбек би 1667 жылы Сырдария өзенінің жағасында дүниеге келген. Оның шыққан тегі — Орта жүздің Арғын тайпасының Қаракесек руынан. Арғы аталары Шаншар абыз, Бұлбұл, ал әкесі Келдібек — есімдері елге белгілі әділ билер болған. Қазыбек бидің анасы Тоқмейіл де ұтымды да тапқыр сөздерді көп білетін зерек кісі болыпты. Анасы айтқан есті сөздерді кішкентай күнінен жаттап өскен ол ер жете келе өзі де солай сөйлеуге машықтана бастайды. Осы өнерінің арқасында бала биден дана биге айналып, «қара қылды қақ жарған Қаз дауысты Қазыбек би», «алты алаштың ардағы» деген атаққа ие болады.
Білім алу және қызмет жолының басталуы
Қазыбек бидің оқыған жерлері, алған білімі туралы нақты дерек жоқ. Дегенмен, ел аузындағы әңгіме, аңыздар мен биден жеткен шешендік сөздер оның өз заманында білімді де жетелі, халықтың ауыз әдебиеті мен салт-дәстүр, рәміздерін, ата жолы заңдарын мейлінше мол меңгерген, озық ойлы, әділ де көреген, батыл да батыр адам болғандығын айқын аңғартады. Әділдігі мен алғырлығы үшін Тәуке хан Қазыбекті Орта жүздің бас биі еткен.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Қазыбек би қазақ қоғамында тек билік жүргізумен шектелмей, елдің құқықтық жүйесінің қалыптасуына да зор үлес қосты. Ол Әз Тәуке ханның тұсында «Билер кеңесінің» мүшесі болып, Төле би, Әйтеке би сияқты ұлы тұлғалармен бірге «Жеті жарғы» заңдар жинағын шығаруға атсалысты. Бұл заңдар қазақ қоғамының құқықтық негізін қалап, елдің ішкі бірлігін сақтауда маңызды рөл атқарды.
Қазыбек бидің шешендігі мен тапқырлығы оның дипломатиялық қызметінде де көрініс тапты. Ол қалмақ ханы Қалдан Шерінмен келіссөздер жүргізіп, қазақ елінің мүддесін қорғады. Оның «Қалмаққа айтқан сөзі» деген атақты сөзінде қазақ халқының еркіндігі мен тәуелсіздігін қорғауға деген ұмтылысы айқын көрінеді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Қазыбек би қазақ қоғамының бірлігін, ынтымағын жоғары бағалап, ел арасындағы дауларды әділ шешуге, рулар арасындағы алауыздықты болдырмауға тырысты. Ол хандық биліктің заңдылыққа негізделуін, билердің шешімдерінің әділ әрі тең болуын қалады. Сонымен қатар, Қазыбек би қазақ халқының сыртқы саясатта да тәуелсіздігін сақтауға ұмтылды. Ол Ресеймен достық қарым-қатынас орнатуға, бірақ сыртқы күштердің ықпалынан сақ болуға шақырды.
Жеке өмірі
Қазыбек бидің жеке өмірі туралы нақты деректер аз. Алайда, оның ұрпақтары ата-баба жолын қуып, сөз ұстаған парасатты әділ қазы атанған. Қазыбектен: Бекболат, Қазымбет, Базаргелді, Барқы, Сырымбет есімді бес ұл, Маңқан (Қамқа) деген бір қыз туған. Баласы Бекболат, одан кейінгі Тіленші, Алшынбайлар да дүйім жұртты аузына қаратқан әділ де тура билер болған.
Мұра және маңызы
Қазыбек бидің мұрасы қазақ халқының рухани қазынасына айналған. Оның шешендік сөздері, билік жүргізу әдістері, құқықтық көзқарастары бүгінгі күнге дейін зерттеліп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілуде. Қазыбек бидің есімімен аталатын көшелер, мектептер, ескерткіштер оның халқына сіңірген еңбегінің айғағы болып табылады.
