Қоңыз қалай тыныс алады – Трахея жүйесінің құпиясы
Табиғат – таңғажайып үйлесімнің мекені. Әрбір жәндік, өсімдік, жануар өз тіршілігіне сай бейімделген. Ал қоңыздар – осы тіршілік иелерінің ішінде ерекше жүйке мен құрылымға ие жәндіктердің бірі. Олардың тыныс алу тәсілі де адамзат үшін түсініксіз, бірақ өте тиімді. Бұл мақалада сіз қоңыздың қалай тіршілік етіп, ауа алмасу процесін қалай жүргізетіні туралы егжей-тегжейлі білесіз.
Қоңыздардың жалпы сипаттамасы
Қоңыздар – жәндіктер әлеміндегі ең үлкен отрядқа жататын бунақденелілер. Олардың түрлері 400 мыңнан асады. Әлемнің барлық түкпірінде кездесетін бұл жәндіктер ауада да, топырақта да, су астында да өмір сүруге бейімделген. Осы бейімделу – олардың тыныс алу жүйесіне де әсер еткен.
Жәндіктер мен өкпе: өзгеше жүйе
Адам мен жануарлардың тыныс алу жүйесі өкпе арқылы жүреді. Ауа мұрын немесе ауыз арқылы өкпеге барып, сол жерде газ алмасу жүреді. Ал қоңыздарда өкпе жоқ. Олар мүлде басқа жүйемен тыныс алады. Бұл – трахея жүйесі деп аталады.
Трахея: қоңыздардың негізгі тыныс алу жүйесі
Қоңыздардың денесінде ұсақ түтікшелерден тұратын күрделі трахеялық жүйе орналасқан. Бұл түтікшелер сыртқы ортамен тікелей байланысқа түсіп, оттегіні тікелей дене жасушаларына жеткізеді.
- Спиракулалар (тыныс алу тесіктері): Қоңыздардың денесінің бүйірлерінде кішкентай тесіктер – спиракулалар орналасқан. Бұл тесіктер арқылы ауа ішке енеді.
- Трахея түтіктері: Ауа спиракула арқылы ішке кіріп, трахея арқылы бүкіл денеге таралады.
- Газ алмасу: Трахеядағы ауа дененің барлық ұлпаларына жетіп, сол жерде оттегі мен көмірқышқыл газы алмасады.
Қозғалыспен тыныс алу: ауаның ішке тартылуы
Қоңыздар белсенді қозғалған кезде, бұлшық еттердің жиырылуы мен босаңсуы арқылы денесінде қысым өзгереді. Бұл қысымның өзгеруі ауаның ішке кіруі мен шығуын қамтамасыз етеді. Басқаша айтқанда, олардың денесі ауа сорғыш секілді жұмыс істейді.
Қоңыздың тыныс алуына әсер ететін факторлар
Қоңыздардың тыныс алу тиімділігіне бірнеше фактор әсер етеді:
- Температура – Қоңыздар салқын температурада баяу қозғалады, тыныс алу жиілігі де төмендейді.
- Ылғалдылық – Ауа құрғақ болса, трахея жүйесі суды жоғалтуы мүмкін. Сондықтан кейбір қоңыздар дымқыл ортада тіршілік етуге бейімделген.
- Қоректену мен энергия – Белсенді қозғалыс пен қорек қабылдау кезінде тыныс алу қарқыны артады.
Суға бейімделген қоңыздар
Көптеген қоңыздар құрлықта өмір сүрсе де, кейбір түрлері суда тіршілік етеді. Олар судың астында да оттегіні пайдалану үшін ерекше әдістерді қолданады.
- Су астындағы ауа қоры – Қоңыз денесінің кей жерінде ауа сақтайтын түктері болады. Ол арқылы су астында да дем ала алады.
- Плестрон – Кейбір су қоңыздары дене бетінде арнайы құрылым – плестрон арқылы судан оттегіні сорып алады.
Бұл – суды мекен ететін қоңыздардың тіршілік ету қабілетінің бір ғана көрінісі.
Қоңыз қалай тыныс алады
Қорытындылай келе, қоңыздың тыныс алу процесі арнайы трахея жүйесі арқылы жүзеге асады, яғни оттегі спиракулалар арқылы ішке кіріп, түтікшелер арқылы жасушаларға жетеді. Бұл – қоңыздың тіршілігін қамтамасыз ететін басты биологиялық жүйелердің бірі.
Таңғажайып бейімделу
Қоңыздардың трахеялық тыныс алу жүйесі – олардың миллиондаған жылдар бойы өзгермей келе жатқан жетістігі. Бұл құрылым қарапайым болғанымен, жоғары тиімділікке ие. Ол қоңыздың ортасына бейімделуіне мүмкіндік береді:
- құрғақшылықта – су үнемдеу,
- су астында – ауа қорын сақтау,
- белсенді қозғалыста – тез оттегі жеткізу.
Қызықты дерек
Кейбір қоңыздар өте ұзақ уақыт дем алмай тірі қала алады. Олар қозғалысын тоқтатып, энергияны минималды деңгейде жұмсайды. Бұл – олардың “тыныс алуын үнемдеу” қабілеті деп айтуға болады.
