Қорқыт ата қалай өлді – Аңыз бен ақиқаттың тоғысы
Қорқыт ата — түркі әлемінің рухани шамшырағы, терең ой мен кемел даналықтың символы. Ол — көне дәуірден жеткен, ұлы дала халқының жадында сақталған аңыз кейіпкері ғана емес, сонымен қатар тарихи тұлға, күйші, жырау әрі көріпкел. Оның өмір жолы мен философиялық мұрасы ғасырлар бойы түркі жұртына жол сілтеп келді. Бірақ Қорқыт атаның өлімі жайлы әңгіме – өз алдына бір жұмбақ, миф пен шындықтың араласқан тұсы.
Өмір мен өлім арасындағы күрес
Қорқыт жайлы аңыздардың ең бастысы — оның өлімнен қашуы. Ол жас күнінен бастап тіршіліктің өткіншілігі мен адамның бұл өмірдегі уақытша қонақ екенін сезінген. Аңыздарға қарағанда, бір күні Қорқыт түсінде өзінің өлетінін көріп, содан бастап мәңгі өмірді іздей бастайды. Бұл — жай ғана жеке адамның қорқынышы емес, бүкіл адамзаттың өмір мәнін іздеуі деген терең ойды білдіреді.
Қорқыттың сапары — ақиқат пен жалғанның арасындағы шекараны іздеу. Ол әлемді шарлап, түрлі халықтармен кездесіп, ақыл айтатын, тәлім беретін қариялармен сөйлескен деседі. Бірақ қайда барса да, бір жауап естиді: «Өлім — жалғыз хақ».
Мәңгілік өмірдің ізденісі
Оның осы сапары адамзаттың философиялық сұрақтарына жауап іздеуімен ұқсас. Аңыз бойынша, Қорқыт ешқашан өлімді қабылдай алмай, өлімсіз өмірдің жолын іздейді. Ол дүниенің төрт бұрышын аралап, түрлі сынақтардан өтеді. Бірақ әр жолы оған:
«Өлімнен қашып құтылу мүмкін емес» деген ақиқат айтылады.
Қорқыттың осы ізденістері арқылы ол халқына өмірдің мәні, тіршіліктің бағасы, уақыттың қадірі туралы терең ой қалдырды. Бұл ізденістер түркі дүниесінің рухани іргетасын қалады.
Күймен сөйлеген жүрек
Қорқыт тек ойшыл емес, күй өнерінің негізін қалаушылардың бірі. Ол қобызда күйлер шертіп, өз жанын музыкамен емдеген деседі. Аңызда айтылатындай, Қорқыт қобызын алғаш жасағанда, ол ағашты өз қолымен шауып, жонып, оған жан бітіргендей болды. Содан бастап оның күйі тек әуен емес, жанның тіліне айналды.
Қобызда шертілген әр күй — Қорқыттың өмірмен күресі, өліммен шайқасы. Ол күй арқылы тек өзін емес, тыңдаушыларын да рухани серпілтіп, болмысты тереңнен ұғынуға жетелеген.
Қорқыт ата қалай өлді?
Міне, мақаламыздың басты сұрағына келдік. Аңыздарға сүйенсек, Қорқыт ата қалай өлді? Бұл сұрақтың жауабы — оның өмірге деген шексіз сүйіспеншілігінде, өліммен күресінен туындайды.
Бір аңызда Қорқыт Сырдария жағасына келіп, қобызын алып, өлім келмес үшін күй шертіп жатады. Ол бірнеше күн, бірнеше ай бойы тынымсыз күй тартқан. Бірақ Қорқыт күй шерткен сайын, зұлмат бұлттар сейіліп, күн ашылып, өмір қайтадан мәнге тола бастайды. Ол күйді тоқтатса — қара тұман қайта келеді. Сөйтіп, Қорқыт мәңгілік күй тартып жата береді.
Ақырында, ол қобыздың үнімен біртұтас болып, тәні шаршап, өмірден озады. Бір аңызда оны өлім өзенінен шыққан улы жылан шағып өлтірген делінеді. Тағы бірінде — шаршаған жүрегі тоқтап, соңғы күйімен бірге тыныш мәңгілікке кетеді.
Аңыз бен шындықтың шекарасы
Қорқыттың өлімі нақты тарихи оқиға ма, әлде аңыздық бейнелеу ме — бұл сұраққа ешкім нақты жауап бере алмайды. Бірақ бір нәрсе анық: оның өлімі — тәннің емес, идеяның мәңгілікке айналуы. Қорқыт өлген жоқ, ол — әрбір түркі баласының жүрегінде күй боп, жыр боп, ой боп өмір сүруде.
Қорқыт — қазіргі күннің де шамшырағы
Бүгінде Қорқыт есімімен аталатын университеттер, мәдени орталықтар, музыкалық ансамбльдер мен әдеби сыйлықтар бар. Бұл — оның мұрасының қаншалықты маңызды әрі ықпалды екенін көрсетеді. Қорқыттың тұлғасы уақытпен өшпейтін, әр дәуірге өз үнін қалдыратын символға айналды.
