Үкілі Ыбырай өмірбаяны – қазақ әнші, ақын және мәдениет қайраткері
Қазақ халқының мәдениетінде, өнерінде, рухани тарихында өзіндік қолтаңбасын қалдырған тұлғалар аз емес. Солардың арасында Үкілі Ыбырай атанған Ыбырай Сандыбайұлының орны ерекше. Ол XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы қазақ музыка өнерінің аса көрнекті өкілдерінің бірі болды. Оның есімі қазақ даласына кеңінен танылып, әншілік пен ақындық дәстүрдің шыңына көтерілді. Үкілі Ыбырайды халық тек өнер иесі ретінде ғана емес, сонымен қатар елдің мұң-мұқтажын жырлаған, әлеуметтік мәселелерді көтерген, әділеттілікті ту еткен азамат ретінде де бағалады.
Ыбырайдың «Гәкку», «Қарақат көз», «Шалқыма», «Қызыл асық» сияқты әндері халықтық классикаға айналып, бірнеше ғасырдан бері орындалып келеді. Оның әндерінде қазақтың кең даласы, еркіндігі, ғашықтық сезімі, адамгершілік құндылықтары көрініс табады. Сондықтан Үкілі Ыбырайды тек әнші-ақын емес, ұлттық рухты көтерген ірі мәдениет қайраткері деп атауға толық негіз бар.
Үкілі ыбырай өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Үкілі Ыбырай, толық аты-жөні – Ыбырай Сандыбайұлы, 1860 жылы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау ауданындағы Ақкөл маңында дүниеге келген. Әкесі Сандыбай – ел арасында сыйлы, дәулетті әрі сөзге шешен, әділдігімен танылған адам болған. Анасы да халық ауыз әдебиетін жақсы білген, баласына жастайынан ән мен жырды құлағына құйған дана кісі еді.
Ыбырайдың балалық шағы қазақ даласындағы еркін, көшпелі өмір салтында өтті. Жастайынан әнге, жырға құмар болып, ауыл арасындағы той-думандарға қатысып, үлкендердің орындауындағы терме-толғауларды, қисса-дастандарды тыңдап өсті. Оның бала кезінен ерекше дауысы, нәзік сезімталдығы, әуенге бейімділігі байқалды. Әкесі мен шешесі баласының өнерге деген ынтасын қолдап, жыршы-ақындарға ертіп апарып отырған.
Ыбырайдың үлкен аталары ерте заманнан бері ел ішінде өнерді қадір тұтқан, сөзге шешен, ән-жырға құмар адамдар болған деседі. Осындай отбасылық және рулық орта оның талантын оятуға ықпал етті. Әсіресе, ауыл ақсақалдарының, сал-серілердің әңгімелері, айтыстары оның жадында сақталып, кейін шығармашылығына арқау болды.
Білім алуы мен алғашқы қадамдары
XIX ғасырдың екінші жартысы қазақ қоғамы үшін үлкен өзгерістер кезеңі болды. Ыбырай да осы дәуірдің куәсі әрі белсенді қатысушысы болды. Ол ауыл молдасынан хат танып, кейінірек орысша білім алуға да талпынды. Жазуды, оқуды меңгерген соң, халық арасындағы көне жырларды қағазға түсіруге, өз ойларын өлең етіп жазуға мүмкіндік алды.
Жастайынан ауылдағы ойын-сауықтың сәні болған Ыбырай домбыра шертіп, ән айтып, қыз-жігіт айтыстарына қатысып жүрді. Оның алғашқы өлең-жырлары мен әндері махаббат тақырыбына арналды. Жігіттік шағында ол серілік дәстүрді жалғастырып, ауылдан ауылға қыдырып, өзінің өнерімен елді тәнті етті.
Оның «Үкілі» атануы да осы кезеңге байланысты. Жас кезінен-ақ бас киіміне үкі тағып жүргендіктен, ел арасында «Үкілі Ыбырай» деген атаққа ие болды. Бұл атау кейіннен оның шығармашылық есіміне айналып, халық жадында солай сақталып қалды.
Шығармашылығы, қызметі мен жетістіктері
Үкілі Ыбырайдың шығармашылығы қазақтың әншілік дәстүрінің алтын қорына енген. Ол сал-серілердің дәстүрін жалғастырып қана қоймай, оны жаңа деңгейге көтерді. Оның әндері әуезділігімен, терең мазмұнымен ерекшеленді.
Әндер әлемі
- «Гәкку» – Ыбырайдың ең танымал туындысы. Бұл әннің әуені ерекше нәзік, романтикалық сезімге толы. Халық арасында кең таралып, бүгінгі күнге дейін орындалып келеді.
- «Қарақат көз» – сүйіспеншілік пен сұлулықты жырлайтын ән. Онда қазақ қызының бейнесі көркем суреттеледі.
- «Шалқыма» – еркіндікті, кең даланы, жастықтың шалқып тұрған шағын бейнелейтін шығарма.
- «Қызыл асық» – көңілді, ойын-сауық әндерінің бірі.
Ыбырай тек әнші ғана емес, ақын ретінде де танылды. Оның өлеңдерінде халықтың тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік мәселелері көрініс тапты. Ол би-сұлтандардың әділетсіздігіне қарсы шығып, қарапайым халықтың мүддесін қорғады.
Жетістіктері
- Қазақтың ән өнерін кәсіби деңгейге көтерді.
- Жеке шығармашылық мектебін қалыптастырды.
- Оның әндерін кейіннен Естай, Ақан сері, Жаяу Мұса сияқты өнерпаздар жалғастырып, насихаттады.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Үкілі Ыбырай тек өнер адамы ғана емес, өз дәуірінің қоғамдық ой-пікіріне де белсене араласқан. Ол халықтың азаттығын, теңдігін, әділетті қоғам құру идеясын жырлады. Ресей империясының отаршыл саясаты қазақ даласына үлкен қысым көрсетіп жатқан тұста Ыбырайдың шығармаларында азаттық сарыны анық естіледі.
Ол би-болыстардың әділетсіздігіне қарсы сөз айтып, қарапайым елдің жоғын жоқтады. Кейбір деректерге қарағанда, оның ашық айтқан ойлары үшін жергілікті билік өкілдері тарапынан қудалауға ұшыраған. Дегенмен, Ыбырай ешқашан шындықты айтудан тайынған жоқ.
Саяси көзқарастары айқын болмаса да, оның әндерінен халықтың мұңын, азаттығын көксеген ойларды көруге болады. Ол қоғамдағы әділетсіздікке қарсы тұрып, халықты ынтымаққа, бірлікке шақырды.
Жеке өмірі
Үкілі Ыбырайдың жеке өмірі де қызыққа толы. Ол серілік дәстүрді ұстанып, жастық шағында көптеген аруларға арнаған әндер шығарды. «Гәкку», «Қарақат көз» сияқты әндерінің ар жағында шынайы ғашықтық сезім жатқанын зерттеушілер айтады.
Оның отбасылық өмірі туралы мәліметтер көп сақталмаған. Дегенмен, кейбір деректерде Ыбырайдың өмірінде бірнеше рет отбасылық бақыт пен қиындық қатар жүріп өткені айтылады. Ұрпақтары да болған.
Ыбырай өте кішіпейіл, мейірімді, көпшіл адам болған деседі. Ол өнерін ешқашан пайда көру үшін емес, халықтың көңілін көтеру, рухын биіктету үшін орындаған. Оның серілік мінезі, ел арасындағы беделі өнерімен бірге жеке болмысынан да айқын көрінді.
Мұрасы мен маңызы
Үкілі Ыбырайдың мұрасы – қазақ халқының рухани байлығының ажырамас бөлігі. Оның әндері бүгінгі күнге дейін халықтың жүрегінде сақталып, кәсіби орындаушылардың репертуарынан түспей келеді. «Гәкку» әні қазақ музыкасының символына айналып, әлемдік сахналарда да орындалып жүр.
Ыбырайдың мұрасы тек музыкамен шектелмейді. Ол қазақтың ұлттық болмысын, әдет-ғұрпын, дүниетанымын өлең мен ән арқылы келер ұрпаққа жеткізді. Оның шығармаларында көркемдік тереңдік, музыкалық әуезділік, философиялық ой бар.
Қазіргі таңда Үкілі Ыбырайдың есімімен мектептер, мәдениет үйлері аталады. Оның шығармалары оқу бағдарламасына енгізіліп, жас ұрпақтың ұлттық рухта тәрбиеленуіне қызмет етіп келеді.
