Ұйқасты қалай табады: Өлең құрылымын түсіну
Ұйқас – өлең жолдарының соңындағы дыбыстық үйлесім. Ол өлеңге әуен береді, тыңдаушы мен оқырманға жағымды әсер қалдырады. Ұйқасты табу үшін алдымен өлеңнің жолдарын мұқият оқу қажет. Мысалы:
Көк аспанда бұлт қалқып,
Желмен ойнап жұлдыз күліп…
Бұл жерде «қалқып» пен «күліп» сөздері бір-біріне дыбыстық жағынан ұқсас, бірақ олар толық сәйкес келмейді. Ал нағыз ұйқас – дыбыстық сәйкестіктің белгілі бір деңгейде сақталуы.
Ұйқастың түрлері
Ұйқасты табу үшін алдымен оның түрлерін тану керек. Негізгі ұйқас түрлері мыналар:
- Толық ұйқас – сөздің соңғы буындары толығымен сәйкес келеді.
Мысалы: «дала» – «бала», «сұлу» – «құлу». - Жартылай ұйқас – сөздің тек бір бөлігі сәйкес келеді, көбіне соңғы буын немесе дыбыстар.
Мысалы: «түн» – «күн», «ар» – «зар». - Тең ұйқас – әр өлең жолындағы соңғы сөздердің буын саны мен дыбыстық құрылымы бірдей. Бұл поэзияда жиі қолданылады.
Мысалы: «жаным», «қаным», «таным». - Қиғаш ұйқас – ұйқас әр жолда емес, араға жол салып орналасады.
Мысалы: A-B-A-B үлгісінде.
Ұйқасты қалай табады?
Енді негізгі сұраққа келейік: ұйқасты қалай табады?
- Өлең жолдарын оқыңыз – алдымен мәтінді 2-3 рет дауыстап оқып шығыңыз. Бұл дыбыстық үйлесімді жақсырақ сезінуге көмектеседі.
- Соңғы сөздерге назар аударыңыз – әр жолдың соңындағы сөздерді салыстырыңыз. Олардағы буын саны мен дыбыстық ұқсастықтарды байқаңыз.
- Ритм мен ырғақты сезініңіз – кейде ұйқас көзге көрінбегенімен, құлақпен естуге болады. Бұл поэзияның музыкалық табиғатына байланысты.
- Сөздерді бөлшектеңіз – ұйқас табу үшін сөздің соңғы буындарын немесе дыбыстарын жеке қарап көріңіз. Кейде сөздер синоним немесе антоним арқылы да ұйқаса алады.
Жаттығу ретінде өлеңдер оқыңыз
Ұйқас табуға машықтану үшін түрлі ақындардың өлеңдерін оқыңыз. Әсіресе Абай, Мағжан, Мұқағали сынды классиктердің шығармаларында ұйқастың керемет үлгілері кездеседі. Әр өлеңді оқығанда өзіңізше ұйқасын анықтап көріңіз.
Мысал арқылы пысықтайық
Көктем келіп, қар еріді,
Күннің шуағы көтерілді.
Дала түске бөленеді,
Ағаш бүршік жібереді.
Бұл жерде «ерiді», «көтерілді», «бөленеді», «жібереді» сөздері тең ұйқас жасайды. Әрқайсысы – етістік, буын саны бірдей, дыбыстық жағынан сәйкес келеді.
