Әлкей Марғұлан өмірбаяны – қазақ ғылымының ірі тұлғасы
Әлкей Хақанұлы Марғұлан – қазақ халқының ғылымы мен мәдениетінде өшпес із қалдырған ірі ғалым, тарихшы, археолог, этнограф, әдебиеттанушы. Ол ХХ ғасырдағы Қазақстандағы ғылымның дамуына үлкен үлес қосқан тұлға ретінде белгілі. Әсіресе, қазақтың археологиясын дербес ғылым саласы ретінде қалыптастыруда, көне мәдени мұраны зерттеуде, түркі өркениетінің терең тамырларын ашуда орасан зор еңбек етті.
Ғалымның еңбектері тек Қазақстан шеңберінде ғана емес, бүкіл Орта Азия, түркі әлемінің ғылыми қауымдастығында жоғары бағаланды. Ол өз дәуірінде қазақ мәдениетінің тарихын тереңінен зерттеп, әдеби мұраларды жинақтап, халықтың тарихи жадысын сақтауға айрықша мән берді. Марғұлан тек ғылыммен айналысып қоймай, ұлттық сана-сезімнің оянуына, қазақ қоғамының рухани жаңғыруына ықпал еткен қайраткер ретінде де есте қалды.
Әлкей марғұлан өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Әлкей Марғұлан 1904 жылы 11 мамырда Павлодар облысының Баянауыл өңірінде дүниеге келді. Бұл өңір қазақ халқының небір дарынды перзенттерін тәрбиелеп шығарған, тарихы бай, мәдениеті терең өлке болатын. Әкесі Хақан ауылда қадірлі, білімге құштар, қолынан келгенінше ел балаларының сауатын ашуға көмектескен жан ретінде танылды. Анасы да қазақы дәстүрді берік ұстанған, ұрпағының тәрбиесіне аса мән берген кісі еді.
Әлкейдің балалық шағы табиғаты әсем, тарихы терең Баянауылда өтті. Ол жастайынан естіген аңыздар мен жырларға, халықтың ауыз әдебиетіне ерекше қызығушылық танытты. Әжесі айтатын ертегілер, ауыл қарияларының әңгімелері болашақ ғалымның дүниетанымының қалыптасуына ықпал етті.
Отбасында балаларды еңбекқорлыққа, адалдыққа, елге қызмет етуге тәрбиелейтін дәстүр бар болатын. Әлкей бала кезінен кітап оқуға, білімге құштар болды. Ауыл молдасынан алғашқы сауатын ашып, кейін жаңа үлгідегі мектепке барды. Табиғатқа, тарихқа, халықтың мәдениетіне деген ынтасы осы шақта пайда болды.
Оқуы және алғашқы қадамдары
Әлкей Марғұланның ғылым жолындағы алғашқы қадамдары оның зеректігі мен білімге деген шексіз ынтасының арқасында басталды. 1921 жылы ол Семейдегі педагогикалық техникумға түсіп, оқуын жалғастырды. Семей сол кезде қазақтың рухани орталықтарының бірі болатын. Мұнда Абайдың дәстүрін жалғастырған зиялы қауым, әдеби орта қалыптасқан еді. Жас Әлкей осы ортаның әсерімен ғылымға ден қоя түсті.
1925 жылы ол Ленинградтағы Шығыстану институтына оқуға қабылданды. Мұнда ол түркітану, шығыстану, археология, этнография салалары бойынша білім алды. Әлемдік деңгейдегі ірі ғалымдардан дәріс тыңдап, ғылымның терең қырларына қанықты. Ленинградтағы оқуы оның ғылыми дүниетанымын кеңейтіп, кейінгі зерттеулеріне негіз қалады.
Әлкей Марғұлан оқу жылдарында қазақ халқының тарихын, мәдениетін зерттеуге ерекше ден қойды. Ол мұражайларда, кітапханаларда көп уақыт өткізіп, сирек қолжазбалармен танысты. 1930 жылдары алғаш рет қазақ археологиясына қатысты нақты еңбектер жаза бастады.
Шығармашылығы, ғылыми қызметі және жетістіктері
Әлкей Марғұлан – жан-жақты дарынды ғалым. Оның ғылыми қызметі бірнеше бағытты қамтыды: археология, этнография, тарих, әдебиеттану, өнертану.
Археологиядағы еңбегі
Ол Қазақстанда археология ғылымының негізін қалаушы ретінде белгілі. ХХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап ежелгі қазақ жеріндегі ескерткіштерді зерттеумен айналысты. Ол қола дәуіріне тән Беғазы-Дәндібай мәдениетін ашып, қазақ даласының көне өркениет ошағы болғанын дәлелдеді. Бұл жаңалық әлемдік ғылымға үлкен үлес болып қосылды.
Этнография мен тарих
Марғұлан қазақ халқының этнографиясын зерттеуде де орасан еңбек етті. Ол қазақтың тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын, дәстүрін ғылыми тұрғыдан жүйеледі. Сонымен бірге, қазақтың материалдық және рухани мәдениетін кешенді түрде қарастырды.
Әдебиет саласындағы еңбектері
Әлкей Марғұлан Абай мұрасын, Шоқан Уәлиханов еңбектерін зерттеп, ғылыми айналымға енгізуге зор үлес қосты. Әсіресе, Шоқан шығармаларын жинақтап, баспаға дайындауы – қазақ ғылымындағы ерекше еңбек. Ол Шоқанды қазақтың тұңғыш ғалымы ретінде танытып, оның еңбектерін насихаттауға көп күш салды.
Жетістіктері
Әлкей Марғұлан 1958 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі болып сайланды. Ол көптеген ғылыми экспедицияларға жетекшілік жасап, Қазақстанның түкпір-түкпіріндегі тарихи-мәдени ескерткіштерді зерттеді. Ғалымның жүздеген ғылыми мақалалары, ондаған монографиялары жарық көрді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Әлкей Марғұлан ғылыммен айналысқанымен қатар, қоғамдық мәселелерге де бейжай қараған жоқ. Ол кеңестік дәуірде өмір сүргенімен, ұлттық мәдениетті қорғауға, қазақ халқының тарихи мұрасын сақтап қалуға бар күшін салды.
Саяси тұрғыдан ол ашық оппозицияға шықпаса да, қазақтың ұлттық құндылықтарын дәріптеу арқылы халықтың тарихи санасын қалыптастыруға үлес қосты. Оның еңбектерінде ұлттық рух, елдік идея, тәуелсіздікке деген ұмтылыс анық байқалады.
Жеке өмірі
Ғалымның жеке өмірі көпшілікке кеңінен белгілі болмағанымен, ол қарапайым, кішіпейіл жан ретінде сипатталады. Өз өмірін түгелдей дерлік ғылымға, зерттеуге арнады. Үйінде сирек кітаптар, қолжазбалар, археологиялық жәдігерлер сақталды.
Оның достары мен әріптестері Әлкей Марғұланды өте еңбекқор, ізденімпаз, адал адам ретінде сипаттайды. Ол ешқашан атақ пен марапатқа ұмтылған жоқ, басты мақсаты – қазақ халқының тарихы мен мәдениетін әлемге таныту болды.
Мұрасы мен маңызы
Әлкей Марғұлан артында бай ғылыми мұра қалдырды. Оның еңбектері әлі күнге дейін өзектілігін жойған жоқ. Беғазы-Дәндібай мәдениетін ашуы – қазақ археологиясының алтын қазынасы. Ол зерттеген этнографиялық еңбектер қазақ халқының болмысын танып-білуге мүмкіндік береді.
Әлкей Марғұланның еңбектері қазіргі Қазақстан ғылымының дамуына негіз болды. Оның шәкірттері археология мен этнография саласын жалғастырып, жаңа жаңалықтар ашып жүр. Бүгінде Алматыдағы Археология институты Әлкей Марғұлан есімімен аталады. Бұл – ғалымға деген құрметтің айғағы.
