Өлшемді өлең деген не? | Қазақ поэзиясындағы буын өлшемі
Өлең жолындағы әрбір дыбыстық бөлікті буын дейміз. Мысалы, «Атадан алтау, анадан төртеу» деген жолда он екі буын бар. Бұл — классикалық поэзияда жиі кездесетін құрылым.
Буын саны өлеңнің ырғағына, оқылуына және әсеріне тікелей ықпал етеді. Кейбір өлеңдерде әр жолдағы буын саны әртүрлі болуы мүмкін, ал кейбір өлеңдерде барлық жолдарда буын саны бірдей болады. Міне, осы ерекшелік — біздің бүгінгі әңгімеміздің басты арқауы.
Буын саны тұрақты келетін өлең жолы қалай аталады?
Мұндай өлең жолдары «өлшемді өлең» деп аталады. Бұл – поэзияда буын, ырғақ, ұйқас бір-бірімен үйлесіп, тұтас бір жүйеге келетін поэтикалық құрылым. Өлшемді өлеңнің басты ерекшелігі — әр жолдағы буын саны бірдей болып сақталады. Бұл өлеңнің ішкі гармониясына, көркемдік әсеріне үлкен ықпал етеді.
Өлшемді өлеңнің түрлері
Қазақ өлең өлшемдері негізінен үшке бөлінеді:
- Силлабикалық (буынға негізделген) өлшем
Бұл — қазақ поэзиясында ең көп тараған түрі. Мұнда әр жолдағы буын саны тең болуы шарт. Мысалы, 7 буынды, 8 буынды, 11 буынды өлеңдер кең таралған. Махамбет, Абай, Жамбыл сияқты ақындар осы үлгіде көп жазған. - Тоникалық (екпінге негізделген) өлшем
Бұл өлшем орыс поэзиясында жиі кездеседі. Қазақ өлеңінде сирек қолданылады, бірақ кейбір заманауи авторлар оны тәжірибе ретінде пайдаланады. - Силлабо-тоникалық өлшем
Бұл — буын мен екпіннің екеуіне бірдей назар аударатын күрделі құрылым. Абайдың кейбір аудармаларында осы өлшем байқалады.
Неге өлшемді өлең маңызды?
- Ырғақ пен ұйқастың үйлесімі — оқырманға өлеңді жеңіл қабылдауға көмектеседі.
- Көркемдік әсері жоғары — буын саны тұрақты өлеңдер музыкалық жағынан сазды, әуезді естіледі.
- Мазмұн мен форманың бірлігі — поэтикалық ой нақты әрі жүйелі беріледі.
