Өз этносы шегінде ғана неке құру қалай аталады?
Қазіргі заманда некенің әртүрлі түрлері кездеседі. Олардың ішінде этникалық эндогамия (өз этносы шегінде ғана неке құру) ерекше орын алады. Бұл құбылыс белгілі бір ұлттың, этностың немесе мәдени топтың мүшелері арасында некеге тұруды білдіреді. Мұндай неке түрі ғасырлар бойы әртүрлі қоғамдарда кең таралған және оның әлеуметтік, мәдени, тарихи себептері бар.
Этникалық эндогамияның мәні мен тарихы
Этникалық эндогамия — бір этникалық топтың немесе қауымдастықтың ішінде некелесуді білдіреді. Бұл құбылыс көбінесе ұлттық бірегейлікті сақтау, мәдени дәстүрлерді жалғастыру және қоғамдық тұтастықты қорғау мақсатында жүзеге асады.
Көне заманнан бері көптеген халықтар өз этносының ішінде некеге тұруды дәстүрлі ереже ретінде ұстанған. Мысалы:
- Ежелгі Египетте билеуші әулеттер көбіне туыстық некелерге сүйенді, бұл билікті сақтап қалу үшін қажет болды.
- Үндістанда касталық жүйе негізінде эндогамия сақталған, яғни бір кастаның өкілдері басқа кастаның мүшелерімен некеге отыра алмайтын.
- Еуропадағы корольдік отбасылар өзара некелесу арқылы саяси байланыстарды нығайтқан.
Этникалық эндогамияның кең таралуы белгілі бір халықтардың генетикалық тұтастығын сақтауға және мәдениеттерін қорғауға бағытталған.
Эндогамиялық некенің артықшылықтары
Бір этникалық топтың ішінде некеге тұрудың бірнеше маңызды артықшылықтары бар:
- Мәдени және тілдік бірлікті сақтау – Эндогамиялық неке халықтың мәдениетін, тілін және дәстүрлерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізуге көмектеседі.
- Жанұялық құндылықтардың беріктігі – Бірдей мәдени ортада өскен адамдардың көзқарастары, дәстүрлері мен өмірлік ұстанымдары ұқсас болады.
- Қоғамдық тұрақтылық – Бір этникалық қауымдастықтың ішінде некелесу әлеуметтік тұрақтылықты сақтауға септігін тигізеді.
- Дінге қатысты ұстанымдардың сақталуы – Эндогамия көбінесе діни сенімдерді сақтау мақсатында жүргізіледі.
Этникалық эндогамияның кемшіліктері мен сынға ұшырауы
Бүгінгі таңда этникалық эндогамияға қатысты бірнеше сын айтылуда. Оның басты кемшіліктері мыналар:
- Генетикалық аурулардың таралу қаупі – Жақын туыстар немесе бір этнос өкілдері арасындағы неке генетикалық мәселелердің туындау мүмкіндігін арттырады.
- Жаңа мәдени әсерлердің шектелуі – Басқа этностармен араласпау қоғамның дамуына кедергі келтіруі мүмкін.
- Тұлғааралық қатынастардың шектеулілігі – Қазіргі жаһандану заманында адамдар әртүрлі мәдениет өкілдерімен байланыс орнатып, некеге тұруды таңдайды.
- Әлеуметтік қысым – Кейбір жастар өзге этностың өкілін сүйгенімен, қоғамның немесе отбасының қысымынан эндогамиялық некеге мәжбүр болуы мүмкін.
Қазіргі әлемдегі этникалық эндогамия
Бүгінде көптеген халықтар арасында эндогамиялық некелер сирек кездеседі. Жаһанданудың және миграцияның күшеюі әртүрлі этностар арасындағы аралас некелердің көбеюіне ықпал етуде. Дегенмен, кейбір қоғамдар мен діни қауымдастықтар бұл дәстүрді әлі де сақтайды.
Мысалы:
- Еврей қауымдастығында көптеген отбасылар эндогамиялық некені қолдайды, өйткені бұл олардың діни және мәдени дәстүрлерін сақтауға көмектеседі.
- Индияда кейбір касталар арасында эндогамия әлі де сақталған.
- Қазақстанда да кейбір қазақ рулары дәстүрлі түрде өз ішінде үйленуді жөн көреді.
Бірақ бүгінгі таңда көптеген жастар үшін махаббат пен ортақ мүдделер этникалық шеңберден маңыздырақ болып отыр.
Этникалық эндогамияның болашағы
Болашақта этникалық эндогамияның тағдыры қоғамның даму үрдістеріне байланысты. Қазіргі кезде бірнеше сценарийлер қарастырылады:
- Жаһандану әсерімен эндогамияның төмендеуі – Әртүрлі этникалық топтар арасындағы байланыстар артып, аралас некелер көбейеді.
- Белгілі бір қауымдастықтарда эндогамия сақталуы мүмкін – Кейбір этностар мен діни топтар өздерінің мәдени тұтастығын сақтау үшін бұл дәстүрді жалғастыруы ықтимал.
- Эндогамия мен экзогамия арасындағы баланс – Көптеген адамдар мәдени және этникалық тамырларын сақтай отырып, ашық қоғамда өмір сүруге бейімделеді.
Қоғамдағы өзгерістерге қарамастан, адамдардың жеке таңдауы мен сүйіспеншілігі ең маңызды фактор болып қала бермек.
