8 жолды өлең қалай аталады? Қазақ поэзиясындағы орны
Өлең – қазақ әдебиетінің ең маңызды жанрларының бірі. Әдеби шығармаларда жолдардың саны мен құрылымы үлкен рөл атқарады, өйткені олар мәтіннің ырғақтылығы мен мазмұндық ерекшеліктерін анықтайды. 8 жолды өлең қалай аталады? Бұл сұраққа жауап беру үшін өлең түрлерін, олардың құрылымын және ерекшеліктерін қарастырайық.
Өлеңнің құрылымы және оның түрлері
Өлең – белгілі бір ырғақпен жазылған көркем сөз өнерінің ерекше бір формасы. Қазақ әдебиетінде өлеңдерді жол саны, буын саны, ұйқас түрі және мазмұндық құрылымы бойынша жіктейді.
Жол санына байланысты өлең түрлері:
- 2 жолды – қос шумақ
- 4 жолды – төрт шумақ (қарлығаш, рубаи)
- 6 жолды – алтылық шумақ
- 8 жолды – сегіздік шумақ немесе октава
- 10 жолды – ондық шумақ
- 14 жолды – сонет
8 жолды өлеңнің ең кең таралған атауы – октава. Бұл термин итальян әдебиетінен келген және негізінен еуропалық поэзияда қолданылады. Алайда қазақ өлең дәстүрінде де сегіз жолды шумақ белгілі бір ырғақтық және мағыналық құрылымға ие.
Октава немесе сегіздік шумақ ерекшеліктері
1. Ұйқас жүйесі:
8 жолды өлеңнің ұйқасы әртүрлі болуы мүмкін. Олардың ішінде ең танымал түрлері:
- ABABABCC – балладалық немесе эпикалық сипаттағы өлеңдерде кездеседі.
- ABABCDCD – шетелдік әдебиетте кең таралған форма.
- AABBCCDD – қазақтың айтыс, эпостық жырларында кездесетін жұптасқан ұйқас түрі.
2. Өлеңнің тақырыбы:
8 жолды шумақ кез келген тақырыпта жазылуы мүмкін, бірақ көбіне философиялық, эпикалық, лирикалық немесе дидактикалық мазмұнда кездеседі.
3. Қазақ әдебиетіндегі 8 жолды өлеңдер:
Қазақтың халық поэзиясында 8 жолды өлеңдер көп кездеседі. Мысалы, Абай Құнанбайұлының кейбір өлеңдері осындай шумақ үлгісінде жазылған.
8 жолды өлеңнің қазақ әдебиетіндегі орны
Қазақ поэзиясында 8 жолды өлеңдер көбінесе терме, толғау, жыраулық поэзия және ғибратты өлеңдер түрінде көрінеді. Сегіз жолды шумақтың ерекшелігі – оның ойды толықтай жеткізу мүмкіндігі.
Октава үлгісіндегі қазақ өлеңдері:
- Жыраулар поэзиясы – Жиембет, Ақтамберді, Бұқар жыраулардың шығармаларында кездеседі.
- Халық әндері мен жырлары – Эпикалық дастандар мен тарихи жырларда қолданылады.
- Абайдың кейбір өлеңдері – Көбіне 8 жолды құрылымда жазылған шумақтар кездеседі.
Мысал ретінде төмендегі шумақты қарастырайық:
Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.
Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы,
Ол ақынның білімсіз бейшарасы.
Мағынасыз, мәнсіз болса өлеңдері,
Ұйқасы жоқ, бос сөзден кем жарасы.
