Жылқылардың әсемделуі: Қазақ дәстүріндегі ерекше сәндеу
Жылқылар адамзат тарихында ежелден бері тек көлік құралы ғана емес, сонымен қатар мәдениеттің, өнердің және салт-дәстүрдің ажырамас бөлігі болып келеді. Олардың сұлулығын арттыру, сәндеп безендіру дәстүрі көптеген халықтардың өмір салтында маңызды рөл атқарған. Қазақ халқы да жылқыны ерекше құрметтеп, оны түрлі әшекейлермен әрлеген. Бұл мақалада жылқылардың қалай әсемделгенін және олардың безендірілуінің тарихи, мәдени және практикалық қырларын қарастырамыз.
Жылқы әсемдеудің тарихи негіздері
Жылқыны сәндеу дәстүрі көне заманнан бастау алады. Түркі халықтары жылқыларын тек көлік құралы ретінде емес, жауынгерлік серік және байлықтың белгісі ретінде де жоғары бағалаған. Әсемделген жылқылар әсіресе:
- Салтанатты шерулерде,
- Соғысқа дайындық кезінде,
- Той-томалақ пен жорықтарда,
- Байқаулар мен бәйгелерде қолданылған.
Тарихи деректерге сүйенсек, сақтар мен ғұндар өз аттарын түрлі алтын-күміс әшекейлермен безендірген. Олар арнайы жылқы қаруы (жабдықтары) мен ер-тұрманды қымбат металдармен көмкеріп, ерекше нақышта ою-өрнекпен безендірген.
Жылқы әсемдеудің негізгі түрлері
Жылқыларды сәндеу бірнеше негізгі бағытта жүзеге асырылған:
1. Ер-тұрманды әшекейлеу
Ер-тұрман – атқа мінуге арналған жабдықтың негізгі бөлігі. Ол аттың сәнін арттырумен қатар, мінген адамға жайлылық сыйлау үшін жасалған. Қазақтар ердің қасына күміс, алтын, асыл тастар орнатып, терімен немесе жібек матамен қаптаған.
Ер-тұрманның негізгі элементтері:
- Ер – атқа мінуге арналған негізгі құрал, көбіне ағаштан жасалып, былғарымен қапталған.
- Үзеңгі – салт аттының аяғын тірейтін бөлігі, оны көбіне күміспен көмкеріп, сәнді нақышпен безендірген.
- Тұрман – аттың арқасына салынатын төсеніш, оның үстіне кілемшелер төселген.
- Құйысқан, өмілдірік, тоқым – аттың жабдықтарының сәнді элементтері болып саналған.
2. Жылқыны әшекейлеу (әшекей бұйымдар)
Жылқы әшекейлері көбіне дәулетті адамдар мен батырлар мінген тұлпарларға тағылған. Маңдайша, күміс бау, мойынға тағатын әшекейлер – барлығы аттың сымбатын арттыруға арналған.
- Маңдайша – аттың маңдайына тағылатын металл немесе былғарыдан жасалған сәндік белдік.
- Күміс бау – аттың мойнына ілінетін әсем белдік, оны көбіне хан-сұлтандардың тұлпарларында байқауға болады.
- Алтын немесе күміс тұмарлар – кейде жылқыларға бәле-жаладан сақтасын деген ырыммен тағылған.
3. Жылқының жалын өрнектеу
Кейбір тайпаларда жылқының жалын өріп немесе қиып сәндеу дәстүрі болған. Шашақтау, өрім жасау, бояу – бұл да жылқыны ерекшелеудің бір тәсілі болған. Қазақ халқы кейде тұлпардың жалын өріп, оюмен немесе жібек жіптермен өрнектеген.
Жылқы әсемдеудің маңызы
Жылқыларды сәндеудің негізгі үш маңызды аспектісі бар:
- Әлеуметтік мәртебені көрсету – бай, ауқатты адамдардың жылқылары әрдайым ерекше сәнделген.
- Салтанатты рәсімдер мен жарыстарда ерекшелену – бәйге аттарын, хандық жорыққа арналған тұлпарларды безендіру дәстүрі маңызды болған.
- Жылқының қадірін арттыру – халқымыз үшін жылқы – қасиетті жануар. Оны көркемдеу, киелі етіп көрсету маңызды болған.
Қазіргі заманғы жылқы әсемдеу дәстүрлері
Бүгінде дәстүрлі жылқы әшекейлеу тәсілдері заманауи стильге сай өзгергенімен, негізгі ерекшеліктерін сақтап келеді. Ұлттық бәйгелерде, этнофестивальдарда, көкпар ойындарында арнайы сәнделген аттар ерекше көз тартады.
- Сәндік ер-тұрмандар – шеберлердің қолынан шыққан зергерлік туындылар.
- Бәйге аттарын сәндеу – көбіне аттың ерекшелігін көрсету үшін жасалады.
- Көкпарға арналған аттарды безендіру – батылдық пен жауынгерлік рухты білдіреді.
