Ежелгі адамдардың Жердің пішіні туралы түсініктері
Адамзат тарихында Жердің пішіні туралы түсініктер уақыт өте келе күрделі өзгерістерге ұшырады. Алғашқы қауымдық дәуірден бастап әртүрлі өркениеттер өздерінің мифтері мен аңыздарына сүйене отырып, Жердің құрылымын өзіндік көзқарастармен сипаттады.
Ежелгі наным-сенімдер
Ежелгі адамдар өздері өмір сүрген ортаны бақылай отырып, Жердің формасы туралы түрлі теориялар ұсынды. Олардың көпшілігі Жерді жазық, кең алаң немесе суға қалқып тұрған арал ретінде елестетті. Бұл түсінік табиғи құбылыстарды ғылыми түрде түсіндіре алмауынан және сол кездегі шектеулі білім деңгейінен туындаған еді.
1. Жерді тегіс диск ретінде қабылдау
Көптеген көне өркениеттер Жерді үлкен, жазық диск ретінде қарастырды. Мұндай көзқарасты Вавилон, Үндістан және Қытай мәдениеттерінде кездестіруге болады.
- Вавилондықтар Жерді теңізде жүзіп жүрген дискіге ұқсатқан, ал аспанды үлкен күмбез ретінде елестеткен.
- Ежелгі үнді мифологиясы Жерді алып тасбақаның немесе пілдердің үстінде тұрған тегіс платформа ретінде сипаттаған.
- Скандинавиялық аңыздарда әлем үлкен ағаш – Иггдрасиль арқылы ұсталып тұрған бірнеше қабаттан тұратын кеңістік деп есептелген.
2. Грек философиясы және жаңа көзқарастар
Біртіндеп, ғылыми ойдың дамуы Жердің пішініне деген көзқарасты өзгертті. Ежелгі грек ғалымдары алғаш рет оның сфера тәрізді болуы мүмкін екенін ұсынды.
- Пифагор (б.з.д. VI ғасыр) – Жердің шар тәріздес болуы мүмкін деген алғашқы идеяларды алға тартты.
- Аристотель (б.з.д. IV ғасыр) – Ай тұтылуы кезінде Жердің көлеңкесі доғал болатынын байқап, оның сфералық пішінге ие екенін дәлелдеді.
- Эратосфен (б.з.д. III ғасыр) – Жердің өлшемін алғаш есептеген ғалымдардың бірі болды. Ол көлеңкелердің бұрыштарын өлшей отырып, Жердің шамамен дөңгелек екенін анықтады.
3. Орта ғасырлардағы көзқарастар
Кейбір ортағасырлық қоғамдарда Жердің пішіні туралы көне түсініктер сақталып қалды. Дегенмен, Ислам әлемі мен Еуропа ғалымдары антика заманындағы грек идеяларын дамытып, ғылыми дәлелдерді негізге ала бастады.
- Әл-Бируни (X-XI ғасыр) – геодезия мен астрономияны пайдаланып, Жердің радиусын нақты есептеуге тырысты.
- Христофор Колумб дәуіріне дейін көптеген еуропалық ғалымдар Жердің дөңгелек екенін білсе де, бұл түсінік көпшілік арасында толық таралмаған еді.
