Көлдер шығу тегіне қарай қалай бөлінеді?

Табиғат бізге ұсынған ең әсем көріністердің бірі – көлдер. Олар адам өміріне тек сұлулық сыйлап қана қоймай, экожүйенің маңызды бөлігі болып саналады. Көлдер туралы сөз қозғағанда, көпшілігіміз олардың пайда болу жолдарына аса мән бермейміз. Дегенмен, бұл су айдындарының пайда болуы – табиғаттың таңғажайып құбылыстарының бірі. Ендеше, көлдер шығу тегіне қарай қалай бөлінеді деген сұраққа тереңірек үңіліп көрейік.

1. Тектоникалық көлдер

Тектоникалық көлдер – Жер қыртысының қозғалыстары нәтижесінде пайда болатын көлдер. Мұндай көлдер Жер бетіндегі жарықтар, ойыстар немесе платалардың қозғалысы нәтижесінде қалыптасады. Тектоникалық көлдердің ерекшелігі – олар терең әрі көлемі үлкен болып келеді. Бұл түрге жататын ең белгілі көлдердің бірі – Африкадағы Танганьика көлі. Қазақстандағы Балқаш көлі де осы санатқа кіреді.

Неліктен маңызды?
Тектоникалық көлдер миллиондаған жыл бұрын пайда болған және өз ішінде ерекше биологиялық түрлерді сақтап қалуы мүмкін. Сонымен қатар, бұл көлдер су ресурстарының тұрақты көзі ретінде де бағаланады.

2. Мұздық көлдер

Мұздық немесе гляциалдық көлдер мұз дәуірлерінде немесе мұздықтардың әсерінен қалыптасады. Қалың мұз жамылғысы жер бедерін тоздырып, артынша еріген кезде оның орнына көл пайда болады. Мұндай көлдер әдетте таулы аймақтарда жиі кездеседі.

Мысалы, Қазақстанның Тянь-Шань мен Алтай аймақтарындағы биік тауларда осындай мұздық көлдер бар. Олар таза, мөлдір суымен ерекшеленіп, көптеген туристердің қызығушылығын тудырады.

3. Жанартаулық көлдер

Кейбір көлдер жанартаулық әрекеттердің нәтижесінде пайда болады. Бұл кезде атқылау нәтижесінде пайда болған кратерлерге немесе лава ағымының бөгеп тастаған жерлеріне су жиналып, көл түзіледі. Мұндай көлдер көбінесе Тынық мұхит белдеуінде кездеседі. Кратер көлдері әдетте шеңбер тәрізді болып келеді және терең болуы мүмкін.

Қауіп пен тартымдылық:
Жанартаулық көлдер әсем көрінгенімен, кейде химиялық құрамы бойынша қауіпті болуы мүмкін. Мысалы, су құрамында көмірқышқыл газы немесе күкірт қосылыстары кездесіп, тіршілікке қауіпті орта қалыптастыруы ықтимал.

4. Карст көлдері

Карсттық көлдер әктасты, гипсті және басқа еритін жыныстардан тұратын жерлерде пайда болады. Жер асты сулары осы жыныстарды ерітіп, бос кеңістіктер пайда болады, ал бұл кеңістіктер кейде опырылып, шұңқырлар пайда етеді. Уақыт өте келе бұл шұңқырларға су жиналып, көлге айналады.

Мұндай көлдер көбінесе шағын әрі терең болып келеді. Қазақстанда Орталық Қазақстан мен Сарыарқа аумағында осындай көлдер кездеседі.

5. Эолдық көлдер

Бұл көлдер желдің әсерінен пайда болады. Желдің үнемі соғып тұруы нәтижесінде құмдар мен топырақтар жылжып, кей жерлерде табиғи шұңқырлар түзіледі. Бұл шұңқырларға жаңбыр немесе жер асты сулары жиналып, кішігірім көлдер қалыптасады. Мұндай көлдер, әсіресе, құрғақ дала және шөлейт аймақтарда көп кездеседі.

Қазақстанның оңтүстігінде, мысалы, Бетпақдала және Мойынқұм өңірлерінде эолдық көлдердің мысалдарын көруге болады.

6. Ағын су әрекетінен пайда болған көлдер

Өзендердің әрекетінен де көлдер пайда болуы мүмкін. Мысалы, өзеннің арнасы бөгеліп, су жиналып, кіші көлге айналады. Мұндай көлдерге аллювиалды көлдер жатады. Сондай-ақ, өзен аңғарындағы ескі арналарда судың қалып қоюы нәтижесінде бөген көлдер пайда болады.

Табиғи бөгет:
Мұндай көлдердің кейбірі сел, көшкін немесе жер сілкінісінің нәтижесінде өзен арнасының кенеттен жабылып қалуынан да туындайды. Бұл өз кезегінде табиғи апаттардан кейін пайда болған ерекше ландшафт түрлерінің бірі болып табылады.

7. Жасанды көлдер

Соңғы ғасырларда адамдар өз қажеттіліктері үшін жасанды көлдер жасап келеді. Бұл су қоймалары энергетикалық, ауыл шаруашылық және рекреациялық мақсатта қолданылады. Мұндай көлдердің мысалы ретінде Шардара, Бұқтырма, Капшагай сияқты су қоймаларын айтуға болады.

Адам қолынан шыққан көлдер кейде табиғи көлдерден де үлкен әрі терең болуы мүмкін. Бірақ оларды дұрыс басқармаса, экожүйеге зиян келтіруі мүмкін.