Жұлдыздар қалай қопарылады: Коллапс құбылысының құпиясы
Жұлдыздар — негізінен сутегі мен гелийден тұратын алып газ шарлары. Олар гравитациялық күштің әсерінен газ бұлттарының сығылуы арқылы пайда болады. Сығылу үдерісі кезінде ядролық синтез басталып, жұлдыз жарық шашып, энергия бөле бастайды. Бұл — оның негізгі өмір сүру кезеңі. Бұл кезеңде ол ішкі қысым мен тартылыс күшінің теңгерімін сақтап тұрады.
Жұлдыздың қартаю кезеңі
Уақыт өте келе, жұлдыздың ішіндегі сутегі қоры таусылады. Осы кезде оның орталығы гелий мен басқа да ауыр элементтерге айналады. Бұл кезде ядролық реакциялар баяулап, гравитация басым түсе бастайды. Жұлдыздың сыртқы қабаты кеңейіп, алып қызыл жұлдызға айналады. Бұл кезең – оның соңғы тынысы сияқты.
Қопарылыс қалай басталады?
Егер жұлдыз Күннен бірнеше есе үлкен болса, ол өмірінің соңында ерекше құбылысты бастан кешіреді. Яғни, орталықтағы заттардың ауырлығы күшейіп, гравитациялық қысым өте жоғары деңгейге жетеді. Бұл кезде жұлдыздың ішкі құрылымы өз салмағын ұстап тұра алмай, бір сәтте ішке қарай құлайды.
Осылайша, коллапс деп аталатын қопарылыс пайда болады. Бұл термин ғылымда жұлдыздың гравитациялық күйреуі арқылы ішіне қарай шөгуі деген мағынада қолданылады. Мұндай жағдайда оның ядросы өте тығыз күйге өтеді, ал сыртқы қабаты ғарышқа орасан зор жылдамдықпен шашылады. Нәтижесінде сверхнова деп аталатын жарық шашқан алып жарылыс пайда болады.
Нәтижесінде не қалады?
Бұл жарылыстан кейін жұлдыздың массасына байланысты екі түрлі нысан қалыптасуы мүмкін:
- Нейтрон жұлдызы — өте тығыз, бірақ шағын көлемді ғарыш денесі;
- Қара құрдым — гравитациялық өрісі соншалықты күшті, тіпті жарық та одан қашып шыға алмайды.
Бұл объектілердің екеуі де ғаламның терең сырларын зерттеуде аса маңызды рөл атқарады.
Ғылыми маңызы
Осындай қопарылыстар арқасында кеңістікте ауыр элементтер таралады. Бұл элементтер кейінірек жаңа жұлдыздар мен ғаламшарлардың, тіпті тіршіліктің өзі пайда болуына негіз болады. Демек, әрбір жарылыс — жаңа бастаманың нышаны.
