Арал теңізін қалай құтқаруға болады – Экологиялық шешімдер

Сонау бір замандарда Арал теңізі Орталық Азиядағы ең ірі табиғи байлықтардың бірі болатын. Балыққа бай, маңындағы ауылдар мен қалаларға тіршілік нәрін сыйлаған бұл көл бүгінде адам қолымен жасалған экологиялық апаттың символына айналды. Су көлемі бірнеше есеге азайып, аймағы құрғап, тіршілік азайды. Енді осы жағдайды кері бұру мүмкін бе? Аралды құтқарудың жолы бар ма? Бүгін осы сұрақтарға жауап іздеп көрейік.

1. Табиғи тепе-теңдікті қалпына келтіру қажет

Арал теңізінің тартылуы ең алдымен өзендердің бағытының өзгеруінен басталды. Амудария мен Сырдария өзендерінің суы ауыл шаруашылығына бағытталды. Жоспарлы ирригациялық жобалар, каналдар және тоғандар арқылы алынған судың көбі далаға сіңіп кетіп, теңізге жетпей қалды.

Сондықтан ең бірінші қадам – өзендердің су ағысын табиғи арнасына жақындату. Бұл толықтай бұрынғы қалпына келтіру деген сөз емес, бірақ қазіргі жүйені тиімдірек ету керек. Артық суды ысырап қылмай, жоғары технологияларды қолдану арқылы өзен суларын үнемдеп жеткізу – Аралды құтқарудың басты шарттарының бірі.

2. Су үнемдеу технологияларын енгізу

Ауыл шаруашылығы Арал маңындағы басты су тұтынушы салалардың бірі. Көптеген фермерлер дәстүрлі әдістермен суаруды қолданады, бұл өз кезегінде судың босқа ысырап болуына әкеледі. Мысалы, егістіктерді ашық арықпен суару кезінде судың 30–50%-ы буланып немесе топыраққа сіңіп жоғалады.

Тамшылатып суару, жаңбырлатып суару сияқты заманауи әдістерді енгізу арқылы бұл шығынды азайтуға болады. Бұл тек Арал үшін емес, фермерлердің өздері үшін де пайдалы – өнімділік артып, шығын азаяды.

3. Халықаралық әріптестік пен қолдау

Арал мәселесі тек Қазақстан үшін емес, көрші елдер – Өзбекстан, Түрікменстан, Тәжікстан үшін де ортақ проблема. Себебі Арал бассейні бүкіл Орталық Азияны қамтиды. Сондықтан экологиялық және экономикалық шешімдер аймақтық деңгейде қарастырылуы керек.

Біріккен Ұлттар Ұйымы, Дүниежүзілік Банк, Еуропалық Одақ секілді халықаралық ұйымдар Аралды сақтау бағдарламаларына қолдау білдіріп келеді. Болашақта бұл қолдауды кеңейту, нақты жобалар мен инвестиция тарту қажет.

4. Жасанды су қоймаларын құру

Соңғы жылдары Қазақстан үкіметі және халықаралық серіктестермен бірігіп, бірнеше жобалар жүзеге асты. Солардың бірі – Кіші Арал жобасы. Бұл жоба аясында Көкарал бөгеті салынып, Сырдария суы Кіші Аралға бағытталды. Соның нәтижесінде теңіздің солтүстік бөлігі біршама қалпына келіп, балықтар қайта оралды, ауа сапасы жақсарды.

Осыған ұқсас жасанды су қоймаларын Аралдың оңтүстік бөлігінде де жасау мүмкіндігі қарастырылуда. Бұл толық қалпына келтіру емес, бірақ экожүйені белгілі бір деңгейде тірілтуге ықпал етеді.

5. Жел және күн энергиясын пайдалану

Арал маңында климаттық жағдайлар жел мен күн энергиясын өндіруге өте қолайлы. Осыны тиімді пайдалана отырып, экологиялық таза энергетика көздері арқылы ауылдарды қамтамасыз етуге болады. Бұл жергілікті халықтың өмір сүру сапасын арттырып қана қоймай, аймақтағы экожүйеге түсетін қысымды азайтады.

6. Халықты ақпараттандыру және қатыстыру

Кез келген экологиялық мәселенің шешімі тек үкімет пен ғалымдарға ғана байланысты емес. Жергілікті халықтың белсенділігі де шешуші рөл атқарады. Егер тұрғындар суды үнемдеудің, жерді тиімді пайдаланудың, ағаш егіп, табиғатты қорғаудың маңызын түсінсе, Аралдың келешегі әлдеқайда жарқын болмақ.

Мектептерде, университеттерде экологиялық білім беру, арнайы жобалар арқылы жастарды тарту – болашақ ұрпақтың экосана деңгейін көтерудің маңызды жолы.

7. Ормандандыру және топырақты бекіту

Құрғап қалған теңіз табаны – тұзды дауылдардың қайнар көзіне айналды. Бұл желмен бірге мыңдаған тонна тұз бен шаң көтеріліп, жақын маңдағы елді мекендерге, тіпті басқа мемлекеттерге дейін таралады. Бұл адамдардың денсаулығына, ауыл шаруашылығына және табиғатқа зиян келтіреді.

Осыған байланысты сексеуіл, жыңғыл, бұтақтар сияқты шөлге төзімді өсімдіктерді егу арқылы тұзды шаңның таралуын азайту – маңызды әрі тиімді шара. Бұл жұмыстар қазірдің өзінде басталды, бірақ оны кең ауқымда жалғастыру қажет.