Жер Қыртысының Қозғалыстағы Учаскесі Қалай Аталады: Қозғалыстағы учаскелер жайлы не білеміз?
Біз тұрған жердің беті – жай ғана топырақ қабаты емес, ол — үнемі қозғалыста болатын, күрделі құрылымды жүйенің бір бөлігі. Адамзат тарихында болған зілзалалар, жанартау атқылауы немесе материктердің қозғалысы – мұның бәрі Жердің ішкі құрылымымен тығыз байланысты. Бұл мақалада біз жер қыртысының қозғалыстағы учаскелері туралы сөз қозғаймыз. Мұндай білім табиғи апаттардың себеп-салдарын түсінуге, болжауға және оларға дайын болуға көмектеседі.
Жердің құрылымы туралы қысқаша мағлұмат
Жердің құрылымы бірнеше қабаттан тұрады:
- Жер қыртысы – біздің өмір сүріп жатқан ең жоғарғы қатты қабаты.
- Мантия – астында орналасқан, өте ыстық әрі тұтқыр материалдан тұратын қабат.
- Сыртқы және ішкі ядро – Жердің орталық бөлігін құрайтын, негізінен темір мен никельден тұратын қабаттар.
Жер қыртысы мен мантияның жоғарғы бөлігі литосфера деп аталады. Бұл қатты қабат бірнеше үлкен және кіші блоктарға бөлінген – оларды литосфералық плиталар деп атаймыз.
Литосфералық плиталар – жер бетінің алып «жүзіп жүрген» бөліктері
Жер қыртысы тұтас біртұтас қабат емес. Ол бір-біріне қатысты қозғала алатын жүзден астам плиталардан тұрады. Олар суасты және материктік бөліктерден құралған.
Бұл плиталар бір-бірімен соқтығысады, ажырайды немесе жанынан сырғып өтеді. Олардың қозғалысы өте баяу – жылына бірнеше сантиметр ғана. Дегенмен, ұзақ уақыт ішінде бұл қозғалыс айтарлықтай өзгерістерге алып келеді. Мысалы, қазіргі Еуразия мен Солтүстік Американың арасы кеңейіп келеді.
Қозғалыстағы учаскелер: неге маңызды?
Литосфералық плиталар шекараларында болатын өзгерістер көбінесе табиғи апаттарға себеп болады. Осындай плита шекараларындағы белсенді аймақ жер сілкінісі мен жанартау атқылаулары жиі кездесетін аймақ болып табылады.
Міне, сол қозғалыстағы жер қыртысының учаскесі – “сейсмикалық белдеу” деп аталады. Бұл термин бір ғана рет қолданылып отыр, бірақ оның мағынасы терең әрі маңызды. Сейсмикалық белдеулер — Жердің аса қауіпті, белсенді зоналары.
Сейсмикалық белдеулердің түрлері
Жер бетінде бірнеше ірі сейсмикалық белдеулер бар:
- Тынық мұхиты белдеуі (Отты сақина) – әлемдегі ең белсенді аймақ. Жапония, Индонезия, Чили сияқты елдер дәл осы белдеуде орналасқан.
- Жерорта теңізі – Азия белдеуі – Еуропа мен Азияның түйіскен аймағы. Бұл аймаққа Түркия, Иран, Ауғанстан жатады.
- Альпі – Гималай белдеуі – Ең ірі таулы аймақтардың бірі, екі материктік плитаның соқтығысуынан пайда болған.
Плиталар қалай қозғалады?
Литосфералық плиталардың қозғалысы мантияда жүріп жатқан конвекциялық ағындармен байланысты. Бұл ағындар мантия ішіндегі ыстық заттардың жоғары көтерілуі мен салқын заттардың төмен түсуі нәтижесінде жүреді. Олар плиталарды итеріп, бір-бірімен әрекеттесуге итермелейді.
Плиталар арасындағы әрекеттесу түрлері:
- Соқтығысу (конвергенттік шекаралар): екі плита бір-біріне қарсы қозғалып, біреуі екіншісінің астына кіріп кетеді. Мұндай әрекеттен тау жоталары пайда болады (мысалы, Гималай).
- Ажырау (дивергенттік шекаралар): плиталар бір-бірінен алыстайды, бұл жерде жаңа жер қыртысы пайда болады.
- Сырғу (трансформдық шекаралар): плиталар бір-біріне жанамалай қозғалады, бұл көп жағдайда жер сілкіністеріне себеп болады.
Қазақстанда жер сілкінісі болады ма?
Иә, Қазақстанда да сейсмикалық белсенді аймақтар бар. Әсіресе Алматы облысы, Тянь-Шань тауы маңы және Жетісу аймағы сейсмикалық тұрғыдан белсенді. Мұнда жер сілкіністері сирек болса да, күшті болуы мүмкін. Сондықтан бұл өңірлерде арнайы құрылыс нормалары сақталады, халық арасында түсіндіру жұмыстары жүргізіледі.
Ғылым мен технология не дейді?
Қазіргі уақытта ғалымдар жер қыртысының қозғалысын GPS технологиясы, жерсеріктік бейнелеу, сейсмографтар және басқа құралдар арқылы бақылайды. Бұл технологиялар плиталардың бағытын, жылдамдығын, шекараларын анықтауға мүмкіндік береді.
Кейбір жаңалықтар:
- Жапонияда жер сілкінісін бірнеше секунд бұрын ескерту жүйелері кең қолданылады.
- Қазақстанда да сейсмикалық станциялар желісі кеңейіп жатыр.
- Жаңа зерттеулерге сай, кейбір жер сілкіністерін бірнеше күн бұрын болжауға мүмкіндік беретін белгілер табылып жатыр.
