Қимақ қағанатының билеушісі қалай аталған?
Орта ғасырларда Еуразия даласында пайда болған көптеген мемлекеттердің ішінде Қимақ қағанаты ерекше орын алады. Бұл мемлекет IX-XI ғасырлар аралығында қазіргі Қазақстан аумағының солтүстік-шығыс бөлігінде өмір сүрді. Қимақтар – түркі тілдес көшпелі тайпалар одағы, олар өз заманында күшті саяси, әскери және мәдениетке бай мемлекет құрды.
Қимақтардың тарих сахнасына шығуы
Қимақтар алғашында Алтай мен Ертіс бойында өмір сүрген. IX ғасырдың ортасында олар көршілес тайпаларды бағындырып, күшейе түсті. Осы кезде қимақ бірлестігі бірнеше тайпалардан құралған мықты мемлекетке айналып, өз билеушісін сайлады. Бұл билеушінің атағы мен мәртебесі ерекше болды, өйткені ол тек ел басқарушы ғана емес, сонымен қатар рухани көшбасшы да саналды.
Билеушінің атауы мен мәні
Қимақ қағанатының билеушісі “қаған” деп аталған. Бұл атау түркі халықтарында жоғары биліктің белгісі ретінде қолданылған. Қаған – бүкіл елдің ханы, яғни хан үстіндегі хан деген мағына береді. Бұл атақ алғаш рет түрік қағанаттарында пайда болып, кейін көптеген түркі мемлекеттеріне тарады. Қимақтар да осы дәстүрді жалғастырып, өз елінің ең жоғарғы билеушісіне осы атақты берген.
Қаған атағы тек жай титул емес, ол биліктің легитимділігін білдіретін маңызды белгі болды. Қаған тек күшпен емес, сонымен бірге дәстүр мен сенім арқылы да елін басқарды. Оны тайпалар кеңесі сайлап, кейде мұрагерлік жолмен тағайындайтын. Бірақ бастысы – қаған ел ішінде бейбітшілік пен тәртіп орнатуға, сыртқы жаулардан қорғауға және экономиканы дамытуға міндетті болды.
Қимақ қағандарының рөлі мен қызметі
Қимақ қағандары мемлекетті орталықтандырылған түрде басқаруға тырысты. Олар өз билігін тек қимақ тайпаларына ғана емес, көршілес ұлттар мен халықтарға да жүргізді. Мысалы, тарихшылардың мәліметіне сүйенсек, қимақтар кезінде тоғыз тайпадан құралған үлкен одақты басқарған. Бұл тайпалар ішінде қыпшақтар, байандұрлар, эймурлар, татарлар, және тағы басқалары бар.
Қаған өз жанында кеңесшілер мен әскери қолбасшыларды ұстады. Сонымен қатар, ол елдегі әлеуметтік теңдік пен әділеттілікті қамтамасыз етуге тырысты. Салық жинау, сауда қатынасын реттеу, сыртқы саясат – осының бәрі қағанның міндетіне кірді.
Билеушінің рухани рөлі
Қимақ қағандары өздерін тек саяси ғана емес, сонымен бірге рухани көшбасшы ретінде де танытты. Олар көк тәңіріне табынған, түркілердің дәстүрлі дүниетанымына сүйенген. Бұл сенім бойынша, қаған – жер мен көктің арасындағы байланысты орнататын тұлға. Сондықтан қағанның билігі киелі саналды, ал оған қарсы шығу тек заң бұзу емес, қасиетке қарсы шығу ретінде қаралды.
Қимақтар ислам дінін толық қабылдамағанымен, олардың ішінде діни төзімділік байқалды. Олар буддизм, христиандық және шаманизмді қатар құрметтеген. Бұл қағанның даналығы мен дипломатиялық шеберлігін көрсетеді – түрлі сенімдегі тайпаларды бейбіт қатар өмір сүруге үйрете алды.
Қимақ қағанатының әлсіреуі және мұрасы
XI ғасырда Қимақ қағанаты ішкі қайшылықтар мен сыртқы шапқыншылықтар салдарынан әлсіреді. Әсіресе қыпшақтардың күшеюі мемлекетке үлкен әсер етті. Кейін қыпшақтар қимақтардың орнын басып, жаңа саяси құрылым құрды. Бірақ бұл қимақтардың тарихтағы рөлін жоққа шығармайды.
Қимақ қағандарының басқару тәжірибесі, ел басқарудағы даналығы және түркі әлеміндегі орны – бүгінгі күні де зерттеліп келе жатқан маңызды тарихи мұра. Олардың басқару формасы кейінгі түркі мемлекеттеріне үлгі болды.
