Таулардағы Температураның өзгеруі Қалай аталады: Қалай және неге?
Табиғат – өзінің күрделілігімен әрі үйлесімділігімен адамды таңғалдыратын әлем. Сол табиғаттың ішінде таулы аймақтар – ерекше микроклиматқа ие, көз тартарлық ландшафттар мен қатпарлы жаратылыстың айқын көрінісі. Осы биік тауларға көтерілген сайын байқайтынымыз — температураның біртіндеп төмендеуі. Бұл құбылыс физика мен географияда зерттеліп, ғылыми тұрғыда нақты түсіндіріледі.
Бұл ерекше құбылыс адиабаталық градиент деп аталады. Ол атмосфера қабаттарында, әсіресе таулы жерлерде температураның биіктікке байланысты қалай өзгеретінін сипаттайды.
Температура биіктікке байланысты қалай өзгереді?
Таудың етегінен шыңына қарай көтерілген сайын температураның төмендей түсетіні бәрімізге таныс жағдай. Бұл табиғи заңдылық бірнеше факторларға байланысты:
- Ауа қысымы төмендейді – биіктеген сайын ауа сирей түседі, ал сирек ауа жылуды нашар ұстайды.
- Күн сәулесінің шашырауы – тауда күн жақын сияқты көрінгенімен, күн жылуын ұстап тұратын атмосфералық қабат жұқарады.
- Жылу көзі төменде – Жер беті Күн сәулесін сіңіріп, кейін жылу таратады. Осы жылу неғұрлым биікке шыққан сайын соғұрлым аз болады.
Ғылыми тұрғыда алсақ, құрғақ адиабаталық градиент шамамен әр 1000 метр сайын температураның 9,8°C-қа төмендеуімен сипатталады. Ал егер ауа ылғалды болса, температура әр 1000 метр сайын шамамен 6°C-қа түседі. Бұл айырмашылық ылғалдың конденсациясы кезінде бөлінетін жасырын жылумен байланысты.
Неліктен бұл маңызды?
Бұл табиғи заңдылық көптеген салаларда маңызды рөл атқарады:
- Ауыл шаруашылығы
Таулы өңірлерде егін шаруашылығы жүргізгенде, биіктік пен температураның өзгерісі ескерілуі тиіс. Кейбір өсімдіктер тек белгілі бір температурада ғана өседі. - Туризм және альпинизм
Тауға шығушылар үшін температура айырмашылығы – өте маңызды фактор. Төмен температуралармен күресу үшін арнайы киім-кешек, құрал-жабдық қажет. - Құрылыс және инженерия
Таулы аймақтарда құрылыс жүргізу кезінде климаттық ерекшеліктер ескеріледі. Жылу оқшаулау, қар мен аязға төзімділік басты назарда. - Метеорология және климаттану
Биіктік пен температураның байланысы ауа райын болжауда маңызды. Бұл мәліметтер арқылы бұлттардың түзілу биіктігі, жауын-шашын түрі мен мөлшері анықталады.
Таудағы климаттың аймақтық ерекшеліктері
Биік таулы өңірлерде бірнеше климаттық белдеулер болуы мүмкін. Мысалы, бір тау жотасының етегінде жап-жасыл орман болса, шыңында мәңгілік мұздықтар орналасқан. Бұл да дәл сол температура өзгерісімен байланысты.
Қазақстандағы Тянь-Шань мен Алтай таулары — осындай климаттық ауысулардың жарқын үлгісі. Таудың етегінде жазық дала климаты байқалса, жоғарыда субальпілік, альпілік белдеулер орнайды. Ал ең биік жерлерде арктикалық сипаттағы суық ауа райы басым.
Температураның өзгеруі тіршілікке қалай әсер етеді?
Таулы жерлердегі температураның төмендеуі тек ауа райына ғана емес, тіршілікке де айтарлықтай әсер етеді. Әр биіктік белдеуінде өзіне тән өсімдіктер мен жануарлар тіршілік етеді:
- Орман белдеуі – шырша, самырсын, арша сияқты ағаштар өседі.
- Альпілік шалғындар – шөптесін өсімдіктер мен гүлдердің алуан түрі кездеседі.
- Мұздықтар мен жалаң жыныстар – тек микробтар мен мүк сияқты қарапайым организмдер ғана өмір сүреді.
Адамның ағзасына да температура айырмашылығы әсер етеді. Тауға кенеттен шыққанда, ағза бейімделіп үлгермесе, биіктік ауруы пайда болуы мүмкін. Бұл бас айналу, әлсіздік, демікпе сияқты белгілермен көрінеді.
Табиғаттың сабағы: үйлесімділік пен бейімделу
Таулардағы температураның төмендеуі – тек бір ғана физикалық заң емес, ол табиғаттың барлық жүйесіне әсер ететін күрделі құбылыс. Әрбір тірі ағза осы ерекшелікке бейімделіп, өз тіршілігін жалғастырады. Ал адам баласы – табиғаттың осы заңдылықтарын зерттеп, өз пайдасына жаратуда.
