Көне түркі жазуы: Орхон руникасының тарихы мен маңызы
Бүгінгі таңда жаһандану мен технологияның қарқынды дамуы ұлттар тарихына, тамырына, жазуына деген қызығушылықты одан әрі арттыра түсуде. Әсіресе, көне түркілердің мәдениеті мен өркениеті – әлем ғалымдарының назарын аударып отырған ерекше тақырыптардың бірі. Осы өркениеттің ішінде жазу мәдениетінің орны орасан зор.
Көне жазудың бастауы
Тарихқа көз жүгіртсек, түркілер өз тарихында әртүрлі жазу жүйелерін қолданған. Алғашқы жазба деректер біздің дәуіріміздің V-VI ғасырларына тиесілі. Бұл кезеңде жазу – тек байланыс құралы ғана емес, сонымен қатар ұлттың мәдениетінің, ойлау жүйесінің айнасы болатын. Түркілердің алғашқы жазбалары тасқа қашалып жазылған ескерткіштерде сақталған.
Орхон-Енисей жазбалары – мәңгілік мұра
Орхон-Енисей ескерткіштері – қазіргі Моңғолия жерінде табылған, түркі жазуының ең көне үлгілері. Бұл ескерткіштер 8 ғасырда өмір сүрген Білге қаған, Күлтегін және Тоныкөк секілді тарихи тұлғаларға арналған. Ондағылар тек қарапайым мәтіндер емес – бұл халықтың ерлігі, ел басқару тәсілі, даналық ойлар мен өмір философиясы.
Маңызды тұсы – бұл жазбалар түркі тілінде жазылған алғашқы ескерткіштер. Олар тек тарихи ғана емес, сонымен қатар тілтанымдық, мәдениеттанымдық тұрғыдан да баға жетпес құндылық саналады. Бұл жазулар арқылы біз көне түркі қоғамының құрылымын, олардың дүние танымын, ел басқару идеологиясын түсіне аламыз.
Жазу формасы мен ерекшелігі
Көне түркі жазуы (осы тұста сұралған түркілердің жазуы қалай аталады деген сұрақтың жауабы ретінде – Руникалық жазу деп аталады) – графикалық жағынан ерекше таңбалардан тұрады. Бұл жазуда 38-ге жуық таңба бар және ол оңнан солға қарай жазылады. Таңбалардың көбі табиғаттан алынған пішіндерге ұқсайды – су, тау, жануарлар мүсіндері секілді.
Жазу жүйесінің тағы бір ерекшелігі – дыбыстық жазу жүйесіне негізделгендігі. Яғни, әр таңба белгілі бір дыбысты білдіреді. Бұл – түркі тілінің табиғи құрылымына сай келетін өте ыңғайлы жүйе. Сонымен қатар, әртүрлі түркі халықтары бұл жазу жүйесін өз тіліне бейімдей алған, бұл оның әмбебаптығын көрсетеді.
Көне жазудың таралу аймағы
Руникалық жазбалар тек Моңғолия аумағымен шектелмейді. Сібір, Алтай, Шығыс Түркістан және қазіргі Қазақстан жерінен де осындай жазулар табылған. Бұл түркілердің кең аумақты мекендегенін, жазу мәдениетінің де сол аумақта кең таралғанын көрсетеді.
Ескерткіштердің таралуы – бұл жазудың тек хан-сұлтандар арасында емес, қарапайым халық арасында да қолданылғанын айғақтайды. Демек, түркі қоғамында сауаттылық пен жазу мәдениеті жоғары деңгейде болған деуге толық негіз бар.
Орхон жазуының маңызы
Орхон жазуы – түркі өркениетінің алтын қазынасы. Ол тек жазудың бір түрі ғана емес, бүкіл бір дәуірдің рухани әлемін ашатын кілт. Онда жазылған ойлар, өмірлік ұстанымдар бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған. Мысалы, Тоныкөк ескерткішінде: “Халық бар болса, мемлекет бар. Мемлекет бар болса, ел аман болады” деген тұжырым – қазіргі заманғы мемлекеттілік идеясымен де үндесіп жатыр.
Жазудың кейінгі тағдыры
Көне түркі жазуы уақыт өте келе араб, ұйғыр, кейін латын және кирилл жазуларымен ауыстырылды. Бұл, әрине, тарихи себептерге байланысты болды – діни ықпал, жаугершілік, отарлық саясат және т.б. Алайда соңғы жылдары көне түркі жазуына деген қызығушылық қайта оянып отыр. Түркі халықтары, әсіресе Қазақстанда, бұл жазуды мәдени мұра ретінде үйренуге, зерттеуге көңіл бөліп келеді.
Бүгінгі түркі жастары мен жазу
Қазіргі жастар арасында да көне түркі жазуына деген қызығушылық артып келеді. Ғылыми-зерттеу орталықтары, музейлер, арнайы курстар мен экспедициялар ұйымдастырылуда. Түркі әлемінің бірлігін, ортақ тамырын көрсететін бұл жазуды білу – ұлттық сана мен тарихи жадыны жаңғыртудың бір жолы.
Кейбір дизайнерлер мен өнерпаздар бұл жазуды сәндік элемент ретінде де қолдануда – киім үлгілерінде, зергерлік бұйымдарда, тіпті татуировкаларда да осы таңбаларды кездестіруге болады. Бұл – жазудың тек тарихи жәдігер емес, заманауи мәдениетпен астасып жатқандығының дәлелі.
