Заттардың тасымалдануы: Өсімдіктер мен жануарлар жүйесі
Тіршілік атаулының үздіксіз әрі үйлесімді қызмет етуі үшін ішкі мүшелер арасындағы байланыс аса маңызды. Сол байланысты қамтамасыз ететін – тасымалдау жүйесі. Бұл жүйе тірі организмдерге қажетті оттек, су, нәрлендіргіш заттар мен басқа да маңызды қосылыстарды бүкіл денеге таратып, жасушалардан пайда болған қалдықтарды сыртқа шығаруға көмектеседі. Ендеше, осы керемет процесс тірі организмдерде нәрлендіргіш заттардың тасымалдануы қалай жүзеге асырылады деген сұраққа жауап іздеп көрейік.
Өсімдіктердегі тасымалдау жүйесі
Өсімдіктер тірі ағза болғанымен, жануарлар секілді жүрек пен қан тамырларынан құралған күрделі жүйеге ие емес. Алайда оларда заттарды тасымалдайтын ерекше құрылымдар бар.
1. Ксилема және флоэма
Өсімдіктердегі тасымал жүйесінің негізгі элементтері – ксилема мен флоэма.
- Ксилема суды және онда еріген минералдарды топырақтан тамыр арқылы өсімдіктің жер үсті бөліктеріне жеткізеді. Бұл процесс негізінен транспирация (жапырақтардың суды буландыруы) арқылы жүзеге асады.
- Флоэма болса, фотосинтез нәтижесінде пайда болған органикалық заттарды (глюкоза, сахароза сияқты) жапырақтардан басқа мүшелерге таратады.
2. Белсенді және пассивті тасымал
Заттар кейде осмос немесе диффузия арқылы өздігінен қозғалады (пассивті), ал кей жағдайда өсімдік энергия жұмсап, белсенді түрде тасымалдайды.
Жануарлардағы тасымалдау жүйесі
Жануарларда тасымалдау жүйесі әлдеқайда күрделірек. Олардың ішінде жүрек, қан тамырлары және қан негізгі рөл атқарады. Бұл жүйе ағзадағы бар жасушаларды оттекпен, қоректік заттармен қамтамасыз етіп, көмірқышқыл газ бен метаболизм қалдықтарын сыртқа шығаруға септігін тигізеді.
1. Ашық және жабық қан айналым жүйесі
- Ашық жүйеде, мысалы, кейбір буынаяқтыларда (шаяндар, жәндіктер), қан мүшелерге тікелей құйылады. Бұл жүйе қарапайым, бірақ баяу.
- Жабық жүйеде (адамдар мен сүтқоректілерде), қан тамырлар ішінде ғана қозғалады. Бұл заттардың нақты бағытта тез жетуіне мүмкіндік береді.
2. Жүрек – тасымалдау жүйесінің орталығы
Адам мен басқа омыртқалыларда жүрек насос рөлін атқарып, қанды үнемі қозғалыста ұстайды. Адам жүрегі төрт қуыстан (екі жүрекше, екі қарынша) тұрады және екі айналымнан тұратын жүйемен жұмыс істейді:
- Үлкен қан айналымы – дененің барлық мүшелеріне оттек пен қоректік заттарды жеткізеді.
- Кіші қан айналымы – өкпе арқылы қанды оттекпен қанықтырып, көмірқышқыл газдан тазартады.
3. Қан – тасымалдаушы сұйықтық
Қанның құрамында әр түрлі жасушалар мен плазма бар:
- Эритроциттер – оттекті тасымалдайды;
- Лейкоциттер – иммундық қорғанысты қамтамасыз етеді;
- Тромбоциттер – қанның ұйуын реттейді;
- Плазма – онда еріген глюкоза, аминқышқылдар, витаминдер, гормондар тасымалданады.
Біржасушалы және көпжасушалы ағзалардағы айырмашылық
Біржасушалы ағзаларда, мысалы, амебада, тасымалдау жүйесі болмайды. Барлық зат алмасу жасуша мембранасы арқылы жүзеге асады. Бұл диффузияның көмегімен іске асады, яғни заттар жоғары концентрациядан төменгіге қарай өздігінен өтеді.
Көпжасушалы ағзаларда болса, жасушалар арасында қашықтық бар болғандықтан, арнайы жүйелердің көмегімен тасымалдау қажет. Сондықтан оларда мамандандырылған мүшелер мен тіндер дамыған.
Гормондар мен жүйке жүйесінің қатысуы
Зат тасымалдану процесінде тек қан мен тамырлар ғана емес, гормондар мен жүйке жүйесі де маңызды рөл атқарады.
- Гормондар – белгілі бір мүшеден бөлініп, қан арқылы басқа мүшеге жетіп, оның жұмысын реттейді.
- Жүйке жүйесі мүшелердің жұмысын жылдам әрі дәл үйлестіреді. Бұл әсіресе, қант деңгейі өзгергенде, немесе денеге күш түскенде байқалады.
Зат тасымалының бұзылуы қандай қауіп төндіреді?
Егер тасымал жүйесінде ақау болса, ағзадағы тепе-теңдік бұзылады. Мысалы:
- Қан тамырлары бітелсе – тіндерге оттек жетпей, инфаркт немесе инсульт болуы мүмкін.
- Қан аздық (анемия) кезінде – оттек жеткіліксіздігі байқалады.
- Қант диабеті жағдайында – глюкоза тасымалы мен сіңуі бұзылады.
