Қазақстандағы урбандалу: Қоғам мен қалалардың өзгеруі
Соңғы бірнеше онжылдықта Қазақстан қоғамы мен географиясы көз алдымызда өзгеріп келеді. Бұл өзгерістердің бір маңызды қозғаушысы – қалалану, яғни ауылдан қалаға көшу, қала халқының артуы және қалалық өмір салтының кеңінен таралуы. Қазіргі таңда бұл үдеріс еліміздің әлеуметтік, экономикалық, мәдени және экологиялық бейнесін түбегейлі өзгертіп отыр.
1. Халықтың көші-қоны және демографиялық өзгерістер
Қазақстандағы урбандалу халықтың ауылдан қалаға жаппай көшуіне себеп болды. Бұрын ауыл шаруашылығына тәуелді болған тұрғындар, енді жаңа жұмыс, білім және өмір сүру мүмкіндіктерін қалалардан іздей бастады. Бұл – әсіресе жастар арасында кең тараған үрдіс. Нәтижесінде еліміздің ірі қалалары – Алматы, Астана, Шымкент секілді мегаполистер – халық тығыз орналасқан орталықтарға айналды.
Мысалы, Алматының халқы 1990 жылдармен салыстырғанда екі есеге жуық өсті. Бұл қалалардағы инфрақұрылым мен тұрғын үйге деген сұранысты күрт арттырды. Сонымен қатар, қалаларға келген ауыл тұрғындарының мәдениеті, тілі мен тұрмысы қала ортасына жаңа реңк берді, ал қаланың өмір салты оларға өз ықпалын тигізді.
2. Экономикалық даму мен жұмыс орындары
Қалалану үдерісі еліміздің экономикалық орталықтарының қалыптасуына жол ашты. Әсіресе индустрия, қызмет көрсету, қаржы және технология салаларының дамуы қалалармен тығыз байланысты болды. Ауылдан қалаға келген халық көбіне сауда, құрылыс, көлік және қызмет көрсету салаларында жұмыс тапты.
Аймақтық теңсіздік те осы жерде байқала бастады. Мысалы, батыс өңірлер мен Қарағанды сияқты өндірістік қалаларда жаңа зауыттар, кәсіпорындар ашылып, жұмыс орындары көбейсе, кейбір ауылды жерлерде жұмыссыздық пен әлеуметтік мәселелер тереңдей түсті. Бұл урбандалу үдерісінің екінші жағы – ауылдың босап, шағын елді мекендердің әлсіреуі.
3. Инфрақұрылым мен сәулет
Қала келбеті де айтарлықтай өзгерді. Заманауи тұрғын үй кешендері, кеңсе ғимараттары, сауда орталықтары мен көлік инфрақұрылымы қарқынды дамып келеді. Жаңа жолдар салынып, метрополитен секілді көлік жүйелері енгізілуде.
Алайда бұл өзгерістермен қатар көлік кептелісі, экологиялық ластану және қолжетімді тұрғын үй тапшылығы сияқты мәселелер де туындауда. Урбандалу үдерісі дұрыс бағытта жүруі үшін жоспарлы даму, тиімді басқару және тұрақты инфрақұрылым қажет екені айқындала түсуде.
4. Білім және мәдени өмір
Қалаларда білім беру жүйесі мен мәдени орталықтар дамудың жаңа деңгейіне шықты. Университеттер, ғылыми зерттеу орталықтары, театрлар, музейлер мен концерт залдары көбейді. Жастар арасында жаңа идеялар мен шығармашылық бағыттар кең тарала бастады.
Қалалық өмір салты жастарды кәсіпкерлікке, ғылымға және шығармашылыққа баулыды. Бұл – жаңа буынның ойлау жүйесі мен өмірге көзқарасын өзгерткен маңызды фактор.
5. Экологиялық мәселелер
Өкінішке қарай, қалалардың тез өсуі экологияға өз әсерін тигізуде. Ауаның ластануы, жасыл аймақтардың қысқаруы, қалдықтардың артуы – бүгінгі күннің өзекті мәселелері. Ірі қалаларда экологиялық тепе-теңдікті сақтау күрделі міндетке айналды. Мұндай жағдайлар тұрғындардың денсаулығына әсер етіп, өмір сапасын төмендетуі мүмкін.
Сондықтан экологияны сақтай отырып, дамуға ұмтылу – урбандалудың ең басты сын-қатерлерінің бірі. Бұл үшін ақылды қала (smart city) технологияларын, жасыл энергияны және тұрақты жоспарлауды енгізу маңызды.
6. Әлеуметтік теңсіздік және урбанизация
Қалаларға халықтың жаппай шоғырлануы әлеуметтік теңсіздікті де ұлғайтып отыр. Бір жағынан, қалада тұратын орта тап пен жоғары табыс иелері үшін өмір сапасы жоғарыласа, екінші жағынан – жұмыссыздық, тұрмысы төмен аудандардың көбеюі сияқты құбылыстар да байқалады.
Қаланың ішінде “қала ішіндегі қала” сияқты сегрегация қалыптасуы мүмкін – яғни әлеуметтік деңгейге қарай бөлінген шағын аудандар, бұл тұрғындар арасындағы алшақтықты арттырады.
