Облыс қалай бөлінеді: Қазақстандағы әкімшілік жүйе
Қазақстан — аумағы жағынан әлемдегі ең ірі мемлекеттердің бірі. Мұндай кең байтақ елде басқару жүйесі де соған сай құрылуы тиіс. Елдегі әкімшілік-аумақтық бөлініс – мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды тетік. Бүгін біз осы жүйенің ең негізгі буыны – облыс туралы, нақтырақ айтсақ, облыстың қалай бөлінетіні жайлы кеңінен айтып көрмекпіз.
Облыс дегеніміз не?
Облыс – Қазақстан Республикасының ірі әкімшілік-аумақтық бірлігі. Әр облыстың өз әкімшілік орталығы, яғни орталық қаласы бар. Мысалы, Шығыс Қазақстан облысының орталығы – Өскемен қаласы, ал Түркістан облысының орталығы – Түркістан қаласы.
Облыстар мемлекеттің аумағын басқару мен дамытуда маңызды рөл атқарады. Олар экономика, инфрақұрылым, әлеуметтік сала және мәдениет сынды бағыттар бойынша нақты жоспарлар жасап, оларды іске асырады.
Облыс қалай бөлінеді?
Міне, басты сұраққа келіп жеттік – облыс қалай бөлінеді? Бұл процесс бірнеше негізгі қағидалар мен факторларға негізделеді. Облыстың ішінде әкімшілік құрылым былай бөлінеді:
- Аудандар
Облыстың құрамындағы ең ірі бірлік – аудан. Әр облыста бірнеше аудан болуы мүмкін. Мысалы, Алматы облысында 20-дан астам аудан бар. Аудандардың өзі тұрғындардың санына, экономикалық даму деңгейіне және географиялық ерекшеліктерге байланысты белгіленеді. - Қалалар
Кейбір қалалар облыстық маңызға ие болады. Бұл қалалар аудан құрамына кірмейді, олар тікелей облысқа бағынады. Мысалы, Қарағанды қаласы – Қарағанды облысына тікелей бағынатын қала. - Ауылдық округтер мен ауылдар
Аудандардың ішінде ауылдық округтер болады. Ауылдық округ – бірнеше ауылды біріктіретін басқару бірлігі. Бұл деңгейдегі әкімшілік бөлім халыққа жақын, күнделікті мәселелерді шешумен айналысады.
Облыс ішіндегі басқару құрылымы
Әр облыста облыс әкімі басшылық етеді. Әкімді Президент тағайындайды және ол орталық биліктің тапсырмаларын орындауға жауап береді. Облыс әкімінің қарамағында бірнеше басқармалар мен департаменттер бар, олар әртүрлі салаларды (білім, денсаулық сақтау, құрылыс, ауыл шаруашылығы, т.б.) қамтиды.
Аудандар мен қалаларда да өз әкімдері болады, олар облыс әкімінің тікелей бақылауында жұмыс істейді.
Жаңа облыстар қалай құрылады?
Қазақстан тарихында бірнеше рет жаңа облыстар құрылды немесе бұрынғылары қайта қалпына келтірілді. Мұның себептері әртүрлі болуы мүмкін:
- Халықтың тығыз орналасуы
Кейбір аймақтарда тұрғындардың саны күрт өсіп кеткенде, басқару жүйесін тиімді ету үшін жаңа облыс құру қажет болады. - Экономикалық даму
Аймақтың индустриялық, аграрлық немесе туристік әлеуеті артып жатса, оған ерекше назар аудару үшін жеке облыс мәртебесі беріледі. - Тарихи және мәдени себептер
Көне қалалар мен мәдени орталықтар жеке әкімшілік мәртебеге лайық деп танылса, жаңа облыс құрылады. Мысалы, Түркістан қаласының тарихи маңыздылығына байланысты Түркістан облысы қайтадан құрылды.
Облыс бөлінісіне әсер ететін негізгі факторлар
Облысты бөлгенде немесе қайта құрылымдағанда мынадай факторлар есепке алынады:
- Географиялық жағдай: өзендер, таулар, жолдардың орналасуы;
- Халық саны және тығыздығы;
- Экономикалық көрсеткіштер: өндіріс көлемі, ауыл шаруашылығы, т.б.;
- Әлеуметтік инфрақұрылым: мектептер, ауруханалар, мәдениет үйлері;
- Көлік және логистика мүмкіндіктері;
- Тарихи-мәдени ерекшеліктер.
Облыс атауы мен орталығы қалай анықталады?
Жаңа облыс құрылғанда немесе атауы өзгертілгенде, бұл мәселе Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен жүзеге асады. Атауы көбіне тарихи атауларға, географиялық орналасуына немесе мәдени ерекшелігіне байланысты қойылады.
Мысалы, Жетісу облысы 2022 жылы қайта құрылып, атауы ежелгі Жетісу өңірінен алынған. Оның орталығы – Талдықорған қаласы.
Қазіргі Қазақстандағы облыстар
2025 жылғы мәлімет бойынша, Қазақстанда 20 әкімшілік облыс бар. Оларға қоса республикалық маңызы бар үш қала бар: Астана, Алматы және Шымкент. Бұл қалалар облыс құрамына кірмейді, олар тікелей республикалық басқаруға бағынады.
