Заттардың түсін қалай ажыратамыз – Қарапайым түсініктеме
Күнделікті өмірде бізге қоршаған ортаны толықтай қабылдауға көмектесетін маңызды қасиеттердің бірі – түсті ажырату қабілеті. Түрлі түстер – тек эстетикалық элемент қана емес, олар бізге ақпарат береді, көңіл күйге әсер етеді және шешім қабылдауға ықпал етеді. Бірақ біз түсті қалай көріп, ажырата аламыз? Бұл сұраққа жауап беру үшін адам көру жүйесінің ерекшеліктері мен физиканың негіздеріне тоқталып өтейік.
Жарық пен түс арасындағы байланыс
Барлық түстердің бастауы – жарық. Көрінетін жарық – электромагниттік толқындардың бір бөлігі, яғни біздің көзіміз қабылдай алатын диапазон. Бұл диапазон шамамен 380 нм-ден 750 нм-ге дейінгі толқын ұзындықтарын қамтиды.
Әрбір түс белгілі бір толқын ұзындығымен байланысты. Мысалы:
- Күлгін түс – 380–450 нм
- Көк түс – 450–495 нм
- Жасыл түс – 495–570 нм
- Сары түс – 570–590 нм
- Қызғылт сары – 590–620 нм
- Қызыл түс – 620–750 нм
Заттарға жарық түскенде, олар толқындардың бір бөлігін жұтып, бір бөлігін шағылыстырады. Көзімізге шағылысқан жарық қана жетеді, сол арқылы біз заттың түсін көреміз. Мысалы, қызыл алма көк, жасыл, сары жарықты жұтып, тек қызыл толқынды шағылыстырады, сол себепті біз оны қызыл деп қабылдаймыз.
Адам көзінің рөлі
Адамның көру жүйесінде ең маңызды мүшелердің бірі – тор қабықтағы фоторецепторлар. Бұл рецепторлар екі түрге бөлінеді:
- Таяқшалар – жарықтың бар-жоғын анықтайды (түнгі көруде маңызды).
- Саяқшалар – түсті ажыратуға жауапты.
Саяқшалар үш түрлі болады, әрқайсысы белгілі бір түсті қабылдайды:
- Бірі – қызыл толқындарға сезімтал,
- Екіншісі – жасылға,
- Үшіншісі – көк түске.
Бұл үш түрлі сигналды мидың көру бөлігі біріктіріп, бізге нақты түсті “көрсетеді”. Бұл процесті трихроматиялық көру деп атайды.
Түсті қабылдауға әсер ететін факторлар
Біздің түсті қабылдауымыз әрқашан бірдей бола бермейді. Оған бірнеше фактор әсер етеді:
- Жарық көзі – Табиғи күн жарығы мен жасанды жарықта бір заттың түсі әртүрлі көрінуі мүмкін.
- Қоршаған түс – Бір түсті айналасындағы түстерге байланысты ашық не күңгірт етіп қабылдауымыз мүмкін.
- Материалдың қасиеті – Жылтыр немесе күңгірт беттер жарықты әртүрлі шағылыстырады.
- Жеке көру ерекшеліктері – Кейбір адамдарда түсті қабылдау қабілеті өзгерген (мысалы, түс соқырлығы).
Түсті ажыратудың маңызы
Заттардың түсін қалай ажыратамыз деген сұрақ тек теориялық қызығушылық тудырмайды. Бұл қабілет күнделікті өмірде маңызды рөл атқарады:
- Жол белгілерін тану – Қызыл – тоқта, жасыл – жүр деген сигналдарды түс арқылы танимыз.
- Киім үйлестіру – Әдемі киіну үшін түстер үйлесімін ескереміз.
- Денсаулық жағдайын анықтау – Көздің, терінің немесе тырнақтың түсі адам денсаулығының көрсеткіші бола алады.
- Дизайн мен өнер – Суретшілер мен дизайнерлер түстер арқылы эмоция мен көңіл күйді жеткізеді.
Балалар түсті қалай үйренеді?
Балалар 2–3 жасында түстерді үйрене бастайды. Бастапқыда олар тек жарқын, қарама-қарсы түстерді ажыратады. Түс ұғымын толық меңгеру үшін:
- Күнделікті мысалдар келтіріп отыру,
- Ойындар арқылы үйрету,
- Салыстыру арқылы түсіндіру – жақсы нәтиже береді.
Мысалы: «Бұл қызыл алма, ал мынау жасыл алмұрт. Екеуінің түсі қандай екенін байқайсың ба?» дегендей диалогтар арқылы бала түстерді тез меңгереді.
Түс соқырлығы (дальтонизм) жайлы қысқаша
Кейбір адамдар кейбір түстерді ажырата алмайды. Бұл жағдай түс соқырлығы деп аталады. Оның негізгі себебі – көздегі бір немесе бірнеше саяқшаның дұрыс жұмыс істемеуі.
Түс соқырлығының бірнеше түрі бар:
- Қызыл-жасыл ажырату қабілетінің төмендеуі (ең жиі кездесетін түрі),
- Көк-сары ажырату қабілетінің бұзылуы,
- Барлық түстерді сұр реңкте көру (өте сирек кездеседі).
Бұл жағдай толық емделмегенімен, арнайы линзалар немесе көзілдіріктер арқылы түсті жақсырақ көруге мүмкіндік жасауға болады.
