Дәулеткерейді ел арасында қалай атаған – Қазақ күй өнерінің дара тұлғасы

Қазақ халқы тарихында өнерпаздар мен сал-серілердің орны ерекше. Олар елдің рухани дүниесін байытып, шежіре мен дәстүрді ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші тұлғалар болған. Солардың бірі – күйшілер әулетінің көрнекті өкілі, күйші, композитор, сазгер Дәулеткерей Шығайұлы. Ол өз заманының айнасы, өнердің өріне өрлеген дара тұлға. Оның күй өнеріндегі орны, композиторлық шеберлігі мен адамгершілік келбеті халқымыздың жадында терең орын алған.

Шежірелі тұлғаның тегі мен тағдыры

Дәулеткерей – Бөкей Ордасының ханы Жәңгірге жақын шонжарлардың бірі, би әрі батыр Шығайдың ұлы. Бұл – оның қоғамдағы орнын, тәрбиеленген ортасын, алған тәлімін айқындайтын маңызды дерек. Бай, ауқатты, парасатты әулеттен шыққанымен, Дәулеткерей халықтың шынайы өнеріне, қарапайым халықтың мұң-мұқтажына ерекше мән берген. Ол өнерді байлықтың, мансаптың құралы емес, елдің жүрегіне жол табудың амалы деп түсінді.

Ел арасында алған аттары

Дәулеткерейдің шығармашылығы мен адамгершілігі оны халық арасында ерекше қадірлеуге себеп болған. Оны көпшілік:

• “Құрметті күйші”,
• “Жырдың киесіндей сазгер”,
• “Күйдің әулиесі” деп атаған.

Бұндай атаулар оның тек күй шебері ғана емес, сонымен бірге үлкен рухани ұстаз болғанын да көрсетеді. Ол тек саз шығарушы емес, күй арқылы елдің тарихын, мұңын, үмітін жеткізуші ретінде қабылданған.

Күймен сөйлеген композитор

Дәулеткерейдің күйлері – терең мағынаға, шеберлікке, сезімге толы. Оның әрбір күйі белгілі бір оқиғаға, сезімге, тіпті философиялық ойға құрылған. Мысалы, “Жігер”, “Қосалқа”, “Тартыс”, “Көркем ханым” сынды шығармалары тек музыкалық шығарма емес, бір-бір шежіре.

Ол ел ішіндегі күй өнерінің дамуына серпін беріп, өзінен кейінгі күйшілерге жол ашқан. Дәулеткерейдің күйлерінен аристократиялық биіктік, әлеуметтік жауапкершілік және эстетикалық талғам сезіледі.

Дәулеткерейді ел арасында қалай атаған

Міне, осы тұста дәулеткерейді ел арасында қалай атаған деген сұраққа нақты жауап береміз. Ел ішінде оны “хан тұқымынан шыққан, қара халықтың қамын жеген күй әулиесі” деп атаған. Бұл сөздің астарында терең мағына жатыр:

• “Хан тұқымы” – оның шыққан тегі мен биік әлеуметтік мәртебесін білдіреді.
• “Қара халықтың қамын жеген” – оның тек элитаның мүддесін емес, барша жұрттың тағдырын күй арқылы жеткізгенін көрсетеді.
• “Күй әулиесі” – оның саз өнерінде қол жеткізген шыңы, рухани кемелдігі.

Бұл атау – оның екі дүниенің: әлеуметтік мәртебе мен қарапайымдылықтың, өнер мен руханияттың тоғысындағы ерекше орнын айқындайды.

Халық жүрегіндегі бейнесі

Дәулеткерейдің бейнесі – тек шебер күйші емес, сонымен қатар парасатты, әділетті, кең жүректі тұлға. Ол ел ішіндегі әділетсіздікке, қорлыққа бей-жай қарамай, күй арқылы үн қатқан. Халық оның жан дүниесін, таза ниетін сезіп, ерекше құрметтеген.

Оның шығармалары бүгінге дейін орындалып келеді. Көптеген кәсіби оркестрлер, күй мектептері Дәулеткерейдің мұрасын жаңа ұрпаққа жеткізуді басты міндет деп санайды.

Мұрагерлері мен өнердегі ықпалы

Дәулеткерейдің өнері кейінгі күйшілер мен композиторларға зор ықпал етті. Ол өзінің күйшілік мектебін қалыптастырып, Құрманғазы, Дина Нұрпейісова, т.б. сазгерлерге рухани жол ашты.

Оның күйлеріндегі тереңдік пен лирика қазіргі таңда академиялық музыканың да үлгісіне айналған. Бүгінгі заман музыканттары Дәулеткерейдің сазындағы ұлттық бояуды, уақыт пен кеңістіктен тыс мағынаны жоғары бағалайды.