Период Деген Не Периодтар Қалай Жіктеледі
Біз күнделікті өмірде уақыт ұғымына жиі жүгінеміз. Бір нәрсенің қайталануы, белгілі бір тәртіппен өзгеруі немесе дамуы – осының бәрі нақты бір уақыт аралығында болады. Ғылымда мұндай қайталанатын құбылыстарды сипаттау үшін арнайы терминдер қолданылады. Солардың бірі — период.
Период ұғымының мәні
Бұл термин, негізінен, уақыттың қайталанатын бөлігін, яғни белгілі бір уақыт аралығында қайталанып тұратын құбылыстың толық циклін білдіреді. Мысалы, сағат тілі айналып бір айналым жасағанда, бұл бір период болмақ. Сол сияқты табиғаттағы мезгілдердің ауысуы, жүрек соғысы, музыкалық ырғақ немесе математикалық толқындар да — бәрі белгілі бір ретпен қайталанатындықтан, олардың өз периодтары бар деп айтуға болады.
Бірақ период ұғымы тек уақытпен ғана шектелмейді. Ол кең мағынада әртүрлі салада қолданылады: физикада, химияда, математикада, тіпті тарихта да. Ендеше, осы кең мағыналы ұғымның жіктелуіне тоқталайық.
1. Физикадағы периодтар
Физикада период дегеніміз — дененің немесе жүйенің бірдей күйге қайта оралу уақыты. Мысалы:
- Маятник тербелісі
- Серіппенің қозғалысы
- Толқын қозғалысы
Мұнда периодтың өлшем бірлігі – секунд (с). Қарапайым мысал ретінде, егер маятник 2 секунд сайын толық тербеліс жасаса, оның периоды — 2 с.
2. Химиядағы периодтық жүйе
Химия ғылымында период сөзі ерекше мағынада қолданылады. Дмитрий Менделеев жасаған периодтық жүйеде элементтер белгілі бір заңдылықпен орналасады. Әрбір қатар — бір периодты білдіреді. Бұл қатарларда элементтердің қасиеттері біртіндеп өзгеріп отырады, бірақ белгілі бір циклдан кейін қайталанып отырады.
Химиялық периодтар:
- Жеті негізгі период бар
- Әр периодта атом нөмірі біртіндеп артады
- Қасиеттердің қайталану заңдылығы байқалады
3. Математикадағы периодтылық
Математикада периодтық функциялар жиі кездеседі. Мысалы:
- Синус, косинус функциялары – бұлар график тұрғысынан қарағанда белгілі бір аралықта қайталанып отырады
- Математикалық период — функцияның қайталану ұзақтығын білдіреді
Мұндай функциялар, әдетте, гармониялық қозғалыстарды сипаттауда қолданылады.
4. Музыка мен өнер саласында
Музыкалық туындыларда да периодтық құрылым маңызды рөл атқарады. Музыкада период — екі немесе төрт тактіден тұратын музыкалық ойдың тұтас бөлімі. Бұл құрылым композицияны ұғынықты әрі естуге жағымды етеді.
- Әуен белгілі бір тәртіппен қайталанады
- Гармония мен ырғақта симметрия байқалады
Бұл музыканың тыңдаушыға ұнайтынының да бір себебі – күтілген қайталанудың орын алуы.
5. Тарихтағы және әлеуметтік ғылымдардағы периодтар
Тарих ғылымында да период ұғымы жиі қолданылады. Мұнда ол:
- Белгілі бір тарихи кезеңді білдіреді (мысалы, Орта ғасыр, Қайта өрлеу дәуірі)
- Әлеуметтік-экономикалық немесе саяси өзгерістермен сипатталады
- Әдетте, уақытша шекарамен бөлінеді
Тарихи периодтар ұлттың, мәдениеттің, тіпті бүкіл өркениеттің даму барысын сипаттауға көмектеседі.
Периодтарды қалай жіктейміз?
Периодтарды бір ғана өлшеммен жіктеу қиын. Дегенмен, негізгі жіктеу тәсілдері мыналар:
- Қолдану саласына байланысты
- Физикалық период
- Химиялық период
- Математикалық период
- Әлеуметтік немесе тарихи период
- Қайталану сипатына қарай
- Тұрақты периодтар: Уақыт бойынша дәл қайталанады (мысалы, толқындар)
- Айнымалы периодтар: Белгілі бір шама бойынша ғана ұқсастық байқалады (мысалы, әлеуметтік кезеңдер)
- Өлшем бірлігіне қарай
- Секунд (физикада)
- Атом нөмірі (химияда)
- Уақытша кезең (тарихта)
- Такт (музыкада)
