Жырды айтушы адамды қалай атайды? – Қазақтың жыршылық дәстүрі
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті – ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан баға жетпес рухани қазына. Сол ауыз әдебиетінің ішінде жыр жанры ерекше орын алады. Жыр – тек поэзиялық шығармашылықтың бір түрі ғана емес, ол халықтың тарихын, дүниетанымын, ерлік рухын, махаббатын, арман-үмітін бейнелейтін көркем туынды. Бірақ осындай керемет жырларды халыққа жеткізуші, оны жүрекпен сезініп, жанымен жеткізетін адам кім?
Бұл сұраққа жауап іздеу үшін алдымен жырдың табиғатын, оның айтылу үрдісін және қазақ мәдениетіндегі орнына тереңірек үңілу қажет.
Жырдың табиғаты мен ерекшелігі
Жыр – бұл қара сөзден ерекшеленетін, белгілі бір ұйқаспен, ырғақпен айтылатын поэзиялық шығармалар. Оның ішінде батырлық, тарихи, лирикалық, діни жырлар сияқты түрлері бар. Әр жырда кейіпкерлердің іс-әрекеті арқылы белгілі бір идея, құндылықтар жүйесі беріледі. Мысалы, “Қобыланды батыр”, “Алпамыс батыр”, “Ер Тарғын” сынды жырлар – қазақ батырлық эпосының інжу-маржаны.
Бұл жырлар тек жазбаша емес, көбіне ауызша түрде таралып отырған. Себебі қазақ қоғамында жырды тыңдау, оны сезініп қабылдау – нағыз рухани тәжірибе болатын. Ал мұндай рухани әсерді туғызатын – жырды айтып отырған тұлға.
Жыр айтудың өнер ретіндегі мәні
Жыр айту – жай ғана оқып беру емес. Бұл – белгілі бір дауыс ырғағымен, шабытпен, кейде музыкамен сүйемелдене отырып орындалатын көркем өнер. Жыршы өзінің дауыс ерекшелігін, мәнерін, тіпті эмоциясын пайдалана отырып тыңдаушыны баурап алады.
Жыр айту көбіне көпшіліктің алдында, той-томалақтарда, ас берілгенде, жиналыстарда орындалатын. Бұл – әрі тәрбиелік, әрі рухани, әрі эстетикалық құндылығы бар процесс еді. Қазіргі тілмен айтқанда, бұл – бірегей перформанс.
Жыршы – халықтың рухани елшісі
Сонымен, жырды айтушы адамды жыршы деп атайды. Жыршы – қазақ халқының рухани өмірінде ерекше орын алатын тұлға. Ол – тек жыр жаттаушы ғана емес, сонымен қатар оны өңдейтін, жеткізетін, сезіндіретін адам.
Жыршының басты ерекшеліктері мыналар:
- Кең диапазонды, мәнерлі дауыс;
- Көптеген жырларды жатқа білуі;
- Халық алдында еркін сөйлеу шеберлігі;
- Жырдың мазмұнын терең түсінуі және жеткізе алуы;
- Көбіне домбырамен сүйемелдеп айтуы.
Кейбір жыршылар тек бір жырмен шектелмей, түрлі жырларды біріктіріп, жаңа мағына беріп отырған. Олар жыр арқылы заман тынысын, халықтың үмітін, мұңын, армандарын жеткізген.
Жыршы мен жыраудың айырмашылығы
Кейде “жыршы” мен “жырау” ұғымы шатастырылады. Бұл екеуі ұқсас болғанымен, айырмашылықтары бар:
- Жырау – көбіне ақыл-өсиет, философиялық ойлар айтатын тұлға. Ол тарихи кезеңдерде билер мен хан-сұлтандарға кеңесші болған. Жырау шығармалары көбіне толғау түрінде келеді.
- Ал жыршы – қолда бар жырларды жаттап алып, оны көркем түрде көпшілікке орындап береді.
Дегенмен тарихта бұл екі рөлді қатар атқарған тұлғалар да бар. Мысалы, Бұқар жырау – әрі жырау, әрі жыршы, әрі ақын ретінде танылған.
Заманауи жыршылар: дәстүр жалғастығы
Бүгінгі таңда жыршылық дәстүр мүлде жойылып кетті деуге келмейді. Керісінше, оны қайта жаңғырту бағытында бірқатар жұмыстар атқарылуда. Мәдени орталықтар, өнер мектептері, арнайы фестивальдер арқылы жыршылық өнер жас ұрпаққа үйретілуде.
Қазақ радиосы, “Жыр керуені” телебағдарламалары, облыстық, республикалық жыр байқаулары – осының айғағы. Сонымен қатар, жыршылар бүгінде қазіргі технологияны пайдаланып, өз өнерін әлеуметтік желілер арқылы да көпшілікке жеткізіп отыр.
