Қобыз Қалай Пайда Болды – Қазақтың Киелі Аспабы
Қазақ халқының музыкалық мәдениеті — сан ғасырлық тарихы бар рухани байлық. Соның ішінде, ерекше орын алатын және аңыздарға арқау болған қобыз — тек музыкалық құрал ғана емес, қазақтың дүниетанымы мен болмысын бейнелейтін киелі аспап. Бұл мақалада біз осы ғажайып аспаптың қайдан шыққаны, қалай дамығаны және оның мағынасы туралы әңгімелеп көреміз.
Ежелгі дәуірлерге көз жүгіртсек…
Қобыздың шығу тарихы өте терең, ол түркі халықтарының ең көне музыкалық аспаптарының бірі болып саналады. Ғалымдардың көпшілігі бұл аспаптың пайда болуын шамамен VIII-X ғасырларға жатқызады. Бұл кезеңде түркі тайпаларының арасында шамандық наным-сенім кең таралған болатын. Шаман (немесе бақсы) түрлі діни салт-жоралғыларда қобыз сияқты сазды аспаптарды қолданған. Бұл аспап олардың әруақтармен сөйлесу, рухтар әлемімен байланыс орнату құралы болған.
Шамандық дәстүрде қобыз – ерекше мистикалық күшке ие құрал ретінде бағаланған. Ол арқылы бақсылар ауруды емдеп, елді жын-шайтаннан қорғай алған деген наным болған. Бұл аспаптың дыбысы жан тербейтін, терең әрі зарлы үнімен ерекшеленеді. Бұл қасиет оны жай ғана музыкалық құрал емес, киелі мұраға айналдырды.
Қорқыт ата және қобыз
Қобыздың тарихы туралы айтқанда, Қорқыт атаны айналып өту мүмкін емес. Қорқыт – қобыздың негізін қалаушы, оның аңыздағы шебері ретінде белгілі. Оның өмірі мен шығармашылығы жайлы көптеген аңыздар бар. Солардың бірінде Қорқыт адам өлімінің шындығын түсініп, одан құтылудың жолын іздейді. Өлімнен қашып, жердің түкпір-түкпірін аралағанымен, қайда барса да, алдынан қабір қазып жатқан адамдарды көреді.
Ақыр соңында ол ағаштан қобыз жасап, оған алғаш болып үн береді. Осы аспап арқылы ол адам жанының мәңгілік екенін түсінеді, қобыздың сарыны арқылы өлімнен рухани биік тұруға болатынын көрсетеді. Осылайша, қобыз тек музыкалық құрал ғана емес, мәңгілік өмір мен рухани тазалықтың символына айналды.
Қобыздың құрылымы мен ерекшелігі
Қобыз — шанағы ағаштан жасалатын, ішегі аттың қылынан тартылатын, ысқышпен ойналатын аспап. Оның ерекшелігі — шекті аспап бола тұра, күйдің, жырдың, аңыздың үнін беретіндей кең диапазонды қамти алады. Қобызда орындалатын әуендер адамның жанын тербеп, жүрекке жетеді. Оның үні – бір жағынан зарлы, екінші жағынан — үмітке толы.
Қобыздың құрылымы ерекше:
- Шанағы теріден тартылып, қоңыр үн шығарады.
- Ішектерінің қылдан жасалуы оны басқа аспаптардан ерекшелендіреді.
- Оны ойнату үшін арнайы ысқыш қажет, ол да жылқы қылынан жасалады.
- Көбінесе қобыз отырылып ойналады және оны оң қолмен ысқышпен тартады.
Қобыздың түрлері
Қобыздың бірнеше түрі бар, олардың ішінде ең танымалдары:
- Бақсы қобыз – діни рәсімдерде қолданылатын, классикалық қобыз түрі. Дыбысы терең, дауысы адам жанын тебірентетіндей.
- Қылқобыз – қазіргі заманғы сахналарда қолданылатын, жаңартылған нұсқасы. Дәстүрлі үнін сақтағанымен, дыбысы анық әрі таза.
- Ыспалы қобыз – музыкалық оркестрлерде қолдануға икемделген аспап.
Қазіргі замандағы қобыздың орны
Бүгінде қобыз тек тарихи мұра ғана емес, заманауи музыканың да ажырамас бөлігіне айналып келеді. Қазақ композиторлары қобызға арналған симфониялар, концерттер жазып, оны түрлі музыкалық бағыттарда қолданып жүр. Сонымен қатар, қобыз шет елдерде де кеңінен таныла бастады. Оның ерекше үні мен тарихы шетелдік тыңдаушылардың да қызығушылығын тудырып отыр.
Қазіргі уақытта қобызды кәсіби түрде меңгерген музыканттар саны артып келеді. Арнайы музыкалық мектептерде қобыз сыныптары ашылып, жастарға оның қыр-сырын үйретуде. Бұл — ұлттық мұрамызды сақтау жолындағы маңызды қадам.
