Қытай авторлары үйсіндердің өмірін қалай сипаттады?
Көне дәуірдегі Үйсін мемлекеті — Ұлы дала төсіндегі тарихи өркениеттердің бірі. Бұл халықтың өмір салты, қоғамдық құрылымы және мәдени мұрасы туралы деректерді көбіне ежелгі Қытай жазбаларынан табамыз. Қытай авторларының сипаттамалары — үйсіндердің тарихына қатысты басты әрі сенімді дереккөздердің бірі.
Үйсіндердің шығу тегі мен мекендеген жері
Қытайдың Хан дәуірінің шежірелерінде үйсіндердің ежелгі Жетісу аймағын мекендегені айтылады. Олар Іле өзенінің бойында, қазіргі Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде өмір сүрген. Шығыс Қытай деректерінде бұл халықтың бай табиғат қойнауында көшпелі өмір сүргені сипатталады.
“Ши цзи” (Тарихи жазбалар) және “Ханшу” (Хан әулетінің тарихы) атты шығармаларда үйсіндердің әуелгі кезеңі, көсемдері, көрші елдермен қарым-қатынасы егжей-тегжейлі жазылған.
Қоғамдық құрылымы мен басқару жүйесі
Қытай деректерінде үйсіндердің қоғамдық құрылымы иерархиялық сипатта болғаны айтылады. Олар бір орталыққа бағынғанымен, әр рудың өз көсемі болған. Ең жоғарғы билеуші — гуньмо деп аталған. Бұл термин Қытай жазбаларында тұрақты түрде кездеседі және биліктің орталықтандырылғанын білдіреді.
Үйсін гуньмолары Қытай патшаларымен туыстық қатынас орнату арқылы саяси беделін арттырған. Бұл байланыс екі ел арасындағы дипломатиялық қарым-қатынасты нығайтты. Мәселен, Хан империясы өз ханшайымын үйсін гуньмосына тұрмысқа беріп отырған. Бұл деректер Ханшу кітабында нақты жазылған.
Көшпелі тұрмыс пен шаруашылық
Қытай авторларының сипаттауынша, үйсіндер көшпелі өмір салтын ұстанған, яғни олар жыл мезгіліне қарай жайылым ауыстырып отырған. Негізгі шаруашылық түрі — мал бағу. Ең көп өсірілген мал түрлері — жылқы, қой және түйе. Қытай жазбаларында үйсін жылқылары ерекше аталып өтеді, олардың төзімділігі мен шапшаңдығы мақталады.
“Олар малмен өмір сүреді, өзен-көлді жағалай қоныстанады, киіз үйлерде тұрады” — делінеді көне Қытай деректерінде. Бұл көшпелі мәдениеттің нағыз көрінісі деуге болады.
Мәдениеті мен тұрмыстық дәстүрлері
Үйсіндердің материалдық мәдениеті де Қытай авторларын таң қалдырған. Олар зергерлік бұйымдар жасауда, киім тігу мен үй тұрмысында түрлі қолөнер түрлерін қолдана білген. Үйсін әйелдерінің сән-салтанатты әшекейлер таққаны жайлы мәліметтер бар. Сонымен қатар, зергерлік заттарда зооморфтық (аңдық бейнелі) стиль кеңінен қолданылғаны байқалады.
Қытай жазбаларында үйсіндердің соғысқа қабілетті, бірақ бір уақытта бейбітсүйгіш, достық қарым-қатынасқа бейім халық екені де жазылған. Бұл — көрші мемлекеттермен тұрақты сауда және саяси қатынастар орнатуында байқалады.
Сауда жолындағы рөлі
Үйсіндердің географиялық орналасуы — оларды Ұлы Жібек жолының маңызды торабындағы елге айналдырды. Қытай деректерінде үйсіндердің Қытай мен Батыс елдері арасындағы делдал болғаны баяндалады. Олар арқылы тауарлар, мәдениет және дипломатиялық байланыстар жүріп отырған.
Қытай саяхатшылары үйсіндер арқылы Парфия, Бактрия және Ферғана мемлекеттерімен байланыс орнатқан. Үйсіндер өзара тиімді сауда арқылы экономикалық жағынан да өркендеген ел болған.
Қытай авторлары сипаттамасының ерекшеліктері
Қытай жазбалары үйсіндер жайлы нақты әрі көлемді деректер қалдырғанымен, авторлардың өз саяси көзқарастары мен мәдени өлшемдері де байқалып отырады. Кейбір сипаттамаларда үйсіндерді Қытайға “бағынышты халық” ретінде көрсетуге ұмтылғаны сезіледі. Алайда бұған қарамастан, жазбалар тарихи шындықтың көп қырын ашуға сеп болды.
Қытай дереккөздерінде үйсіндердің көреген басшылары, ұйымдасқан әскері және ерекше тұрмыс салты жоғары бағаланған. Бұл сипаттамалар көшпенді өркениеттің өзіндік ерекшелігін көрсетуге көмектеседі.
