Жер сілкінісінің күшін қалай анықтайды – Қарапайым тілмен
Жер сілкінісі – табиғаттың ең күшті әрі кенеттен болатын құбылыстарының бірі. Ол адам өміріне, инфрақұрылымға және қоршаған ортаға елеулі әсер етеді. Сондықтан жер сілкінісінің күшін нақты әрі дәл анықтау – сейсмологтар мен апатқа қарсы қызметтердің басты міндеттерінің бірі. Бірақ бұл процесс қалай жүзеге асады? Оны түсіну үшін алдымен жер сілкінісінің табиғатына тоқталайық.
Жер сілкінісі қалай пайда болады?
Жердің қыртысы бірнеше үлкен және кіші литосфералық плиталардан тұрады. Бұл плиталар үнемі қозғалыста болады, бірақ олардың шекарасында кернеу жиналып, бір сәтте босап шығуы мүмкін. Осы кезде жер сілкінісі пайда болады. Жер астындағы бұл серпінді босану сейсмикалық толқындар тудырады – олар жердің бетіне жеткенде біз дүмпуді сеземіз.
Жер сілкінісінің күші мен магнитудасы – айырмашылығы неде?
Көпшілік адамдар бұл екі ұғымды жиі шатастырады. Жер сілкінісінің күші – жер бетінде адам сезінетін, ғимараттарға әсер ететін дүмпу деңгейі. Ал магнитуда – жер сілкінісі кезіндегі жер асты энергиясының мөлшерін сипаттайтын ғылыми көрсеткіш.
- Магнитуда – жер сілкінісінің ошағынан бөлінетін жалпы энергия мөлшерін көрсетеді. Ол Рихтер шкаласы арқылы өлшенеді.
- Күші – жер бетіндегі белгілі бір аймақтағы әсерін сипаттайды. Бұл Меркалли немесе MSK-64 секілді субъектив шкалалар арқылы анықталады.
Сейсмологтар жер сілкінісінің күшін қалай анықтайды?
Бұл сұрақтың жауабы бірнеше деңгейлі өлшеулер мен ғылыми әдістерге байланысты. Міне, негізгі қадамдар:
1. Сейсмикалық толқындарды тіркеу
Әлем бойынша мыңдаған сейсмографтар орнатылған. Бұл сезімтал құрылғылар жер сілкінісі кезінде пайда болатын толқындарды автоматты түрде тіркейді. Олар әр толқынның амплитудасын, жиілігін және таралу уақытын жазады.
2. Магнитуданы есептеу
Сейсмологтар жер асты дүмпуінің эпицентрін (жер бетінде сілкіністің ең күшті сезілетін орны) және гипоцентрін (жер асты тереңдігіндегі нақты шыққан нүктесі) анықтап алады. Содан соң, Рихтер шкаласы арқылы сілкіністің магнитудасын есептейді.
Мысалы, магнитудасы 5,0 жер сілкінісі орташа қуатты болып саналады, ал 7,0 және одан жоғары болса – аса күшті.
3. Күшін бағалау
Жер бетінде болған әсерді анықтау үшін күш шкалалары қолданылады. MSK-64 немесе Меркалли шкалалары 12 балдық жүйеге негізделген:
- 1-3 балл – адамдар сезбеуі мүмкін, тек сейсмограф тіркейді.
- 4-6 балл – жеңіл дүмпулер, кейбір заттар қозғалады.
- 7-9 балл – ғимараттарға зақым келуі мүмкін.
- 10-12 балл – қирау, апаттық жағдай.
Жер сілкінісінің күшін қалай анықтайды деген сұрақтың нақты жауабы – бұл магнитуданың есептелуінен бөлек, адамдардың сезіну деңгейін, заттардың қозғалысын, ғимараттардың жағдайын сараптаумен тығыз байланысты.
Қосымша әдістер мен технологиялар
Заманауи технологиялар бұл процесті әлдеқайда дәл әрі жылдам етуге көмектеседі:
- GPS жүйелері – жер бетінің қозғалысын миллиметрлік дәлдікпен тіркейді.
- Инфрақызыл спутниктік суреттер – жер бетінің деформациясын көрсетеді.
- Машиналық оқыту – үлкен көлемдегі деректерді жылдам өңдеуге мүмкіндік береді.
Осының бәрі сейсмологтарға жер сілкінісінің қарқыны мен әсерін нақты бағалауға көмектеседі.
Не үшін бұл маңызды?
Жер сілкінісінің күшін нақты анықтау – төтенше жағдай қызметтері, құрылыс инженерлері, қала жоспарлаушылар және қарапайым халық үшін өте маңызды. Бұл:
- Қай аймақта қандай қауіп бар екенін білуге;
- Қандай ғимараттар қауіп төндіретінін анықтауға;
- Жедел эвакуация мен көмек көрсету іс-шараларын жоспарлауға;
- Алдағы жер сілкіністеріне алдын ала дайын болуға мүмкіндік береді.
