Қазақстандағы тау-кен металлургиясына инвесторлардың қызығушылығы неге төмендеп жатыр: нақты себептер аталды
Өткен жылы Қазақстанның тау-кен металлургиялық кешеніне (ТМК) тікелей шетелдік инвестициялар шамамен үштен бір бөлікке азайды. Инвесторлардың белсенділігінен бас тарту себептері, жаңа ойыншылардың нарыққа кіруіне кедергілер және бұл саладағы дабыл тудыратын жағдайлар туралы Kapital.kz порталы зерттеді. Біз негізгі қорытындыларды ұсынамыз.
Жақында ғана Қазақстан кен өндіру және металлургия саласында инвесторларды өзіне тартатын магнит болды — тек 2021 жылы ТМК-ға рекордтық 7 млрд доллар инвестиция тартылған еді. Ал 2024 жылға қарай инвестиция көлемі шамамен екі есеге төмендеп, 3,8 млрд долларға дейін жетті. Бұл соңғы жылдардағы ең үлкен құлдырау болып отыр. Өткен жылы ғана сала 29% шетелдік инвестициясын жоғалтты. Негізгі соққы металлургия секторына түсті — бұл сала 71% қысқарды. Сонымен қатар, көмір және лигнит өндіру саласына салынған инвестициялар екі есеге жуық төмендеді. Алайда металл рудаларын өндіруге салынған инвестициялар керісінше 19% өсті. Себебі — мыс, алтын және сирек жер металдарына әлемдік сұраныстың жоғары болуы.
Сала сарапшыларының пікірі
Сарапшылар инвестицияның төмендеуі елдегі іскерлік климаттың нашарлауымен байланысты болуы мүмкін дейді. Дегенмен KAZAKH INVEST компаниясы жағдай соншалықты нашар емес деп сендіреді — инвесторлардың ТМК-ға қызығушылығы әлі де сақталған. Мысалы, Қазақстан Қытай, Канада, Түркия және Германия компанияларымен ынтымақтастық жасайды. Ең ірі жобалардың бірі — Қытайдың East Hope Group компаниясымен алюминий кластері.
«Прогресс бар, бірақ заңдар мен бизнес ортасында әлі де кедергілер бар», — деп атап өтті АО «НК «KAZAKH INVEST» бас менеджері Дана Бралина.
Ғаламдық рейтинг
Fraser Institute рейтингі бойынша, 2024 жылы Қазақстан ТМК инвестициялық тартымдылығы бойынша 82 елдің ішінде 52-орынға көтерілді. Ал бір жыл бұрын 86 юрисдикция арасында 79-орында тұрған еді. Республикалық тау-кен металлургия кәсіпорындары қауымдастығы (АГМП) елдің позициясы кен пайдалануды цифрландыру және ережелерді жеңілдету арқасында жақсарды деп есептейді. Алайда реттеуші ортаны қабылдау критерийі бойынша бағалар әлі де төмен.
«Респонденттердің көпшілігі қолданыстағы заңнаманы әкімшілендірудің болжап болмайтынын атап өтті, ал экологиялық талаптар мен олардың қолданылуын күрделі және болжап болмайтын деп бағалады», — дейді АГМП атқарушы директоры Максим Кононов.
Заңдардың жиі өзгеруі
2018 жылы Қазақстан Қазба және жер қойнауын пайдалану кодексін жаңартып, әлемдік тәжірибеден үзінділерді енгізген болатын. Сол кезеңнен кейін Rio Tinto, Zijin Mining сияқты ірі компаниялар келді. Алайда 2023 жылдан бастап заңдар жиі өзгеріп, инвесторларда сенімсіздік тудыра бастады.
«Қазба кодексіне, Салық және Экологиялық кодекстерге жиі түзетулер енгізіледі. Бұл жүйені шайқайды. Инвесторға түсінікті әрі тұрақты жағдай қажет. Заңдар үнемі өзгеріп отырса, сенім жоғалады», — дейді тәуелсіз эксперт, Республикалық сенат индустрия мәселелері сарапшылар клубының мүшесі Тельман Шуриев.
Кішкентай компанияларға жұмыс істеу қиынға соғады, себебі тұрақсыз заңдар жобаларды пайдасыз ете алады.
Ашықтық мәселесі
Қазақстанда маңызды геологиялық деректер мен учаскелерге қол жеткізу қиын — ақпарат жиі жабық, тек таңдаулы адамдар біледі. Жаңа платформа құру арқылы инвесторлар үшін жағдай жеңілдетілмек. Алайда ескі жүйеге оралу идеясы, заманауи инвесторларға сәйкес келмейтін, жобаларды дұрыс есептеуге кедергі келтіретін болып тұр.
Салық жүктемесі
KPMG есептеулеріне қарағанда, ТМК-дағы нақты салық жүктемесі 46–62%-ға жетеді, ресми мәліметтер одан 3–4 есе төмен. Жасырын салықтар, меморандумдар және әлеуметтік міндеттемелер ескерілмейді, бұл қаржылық жүктемені арттырады. Бизнес бейресми міндеттемелер мен күтпеген салық өзгерістеріне наразы.
Жаңа роялти мәселесі
Роялти принципі түсінікті, бірақ инвесторлар егжей-тегжейдің ашық еместігінен қорқады. Алтын бағасы жоғары кезде прогрессивті шкала енгізу талқыланып жатыр, бұл саланың салық жүктемесін екі есе арттыруы мүмкін.
Нарық бәсекесі немесе «өздеріне» басымдық
Тельман Шуриевтің айтуынша, ұлттық компаниялар инвестициясыз жобаларда үлес алу құқығына ие болуы бизнес үшін алаңдатарлық — мысалы, «Тау-Кен Самрук» 50%-ға дейін үлес ала алады.
«Бұл бәсекелестік принципін бұзады. Инвесторларды шақырамыз, бірақ кейін кімге және қанша берілетінін өзіміз шешеміз дейді. Бұл адамдарды ығыстырады», — дейді Шуриев.
Сонымен қатар, ТМК-ны ұлттықтандыру және жеке компаниялардың үлесін алу жөніндегі талаптар жиі айтылады, ал бұған дейін тек жабық есік артында талқыланатын еді.
Экологиялық талаптарға дайындық
НДТ енгізу қарқыны жоғары, бірақ бизнес бейімделуге үлгермейді. Көптеген кәсіпорындарға миллиардтық инвестициялар қажет. Экологиялық рұқсат болмауы төлемдерді 2035 жылға дейін 8 есе көбейтеді.
Салаға қосымша кедергілер
Инфрақұрылым басты мәселе болмаса да, дамуға кедергі болып отыр: тұрақсыз энергиямен қамтамасыз ету, логистика қымбатшылығы, желілердің тозуы және қымбат көлік. Руданы өңдеуді дамыту идеясы бар, бірақ нақты қолдау жоқ.
«Мемлекет руданы өңдеу тиімді болатындай нақты және тұрақты жағдай жасаған жоқ. Сондықтан бизнес концентратты экспорттауды жеңіл санайды», — дейді Шуриев.
Инвесторлар кетсе не болады
Сарапшылар есептегендей, Қазақстанда ТМК-ға байланысты 2,5 млн адам бар: бұл тек сала қызметкерлері емес, мердігерлер, шағын бизнес және өңірлерді қамтиды. Егер мемлекет қысымды жалғастырса және ережелер болжамсыз өзгерсе, сала қауіпке ұшырайды.
«Егер заңнаманы тұрақтандырмаса, институттарға сенімді қалпына келтірмесе, құрылған экожүйе құлдырайды. Екінші Жанаөзен болуы мүмкін. Бұл ТМК-мен шектелмейді: ірі компаниялардың айналасында мердігерлер, МСБ, әлеуметтік инфрақұрылым бар. 2,5 млн қазақстандық тікелей немесе жанама түрде ТМК-ға байланысты. Ал бұл елдің екі негізгі экспорттық саласының бірі. Онсыз өсу, жұмыс орындары және тұрақты бюджет болмайды», — дейді Шуриев.
Айқын көрініп тұрғандай, табиғи ресурстар әлеуеті өздігінен өсу кепілі емес. Тек нақты ережелер, ашық реттеу және болжамды саясат болса ғана Қазақстан ресурстарға бай, бірақ әлсіз экономикалық дамуға ұшырамай, тұрақты өсуді қамтамасыз ете алады.
