Әл фараби өмірбаяны – ұлы ғалым, философ және ойшыл
Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби – адамзат өркениеті тарихында теңдессіз ойшылдардың бірі, «Шығыстың Аристотелі» атанған ұлы ғалым, философ және музыкант. Ол IX–X ғасырларда өмір сүріп, ғылым мен өнердің әр саласына терең үлес қосты. Әлемдік ғылым тарихында логика, философия, музыка, медицина, математика, астрономия, саясаттану және этика бағыттарында баға жетпес еңбектер қалдырған әмбебап ғалымдардың бірі ретінде мойындалды.
Әл-Фарабидің есімі тек ислам дүниесінде ғана емес, Батыс Еуропада да кеңінен танылды. Оның еңбектері орта ғасырларда латын тіліне аударылып, Еуропа ғылымының дамуына үлкен серпін берді. Ол өзінің философиялық ойларымен Аристотель мен Платон ілімдерін жалғастырып қана қоймай, өзіндік жаңа концепциялар ұсынды. «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты еңбегі саясат философиясының асыл қазынасына айналды.
Ойшылдың өмірі – білімге, ғылымға және адамзат игілігіне арналған ізгілік жолының үлгісі. Оның есімі бүгінде Қазақстан үшін де, күллі адамзат үшін де мақтаныш.
Әл-Фараби өмірбаяны – ұлы ғалым, философ және ойшыл
Детство и семья
Әбу Насыр әл-Фараби шамамен 870 жылы қазіргі Қазақстан аумағындағы Отырар (сол кездегі Фараб) қаласында дүниеге келді. Оның шыққан тегі туралы деректер әртүрлі болғанымен, көпшілік ғалымдар әскербасы әулетінен шыққанын айтады. Әкесі Тархан әскери қолбасшылық қызмет атқарған, ал анасы қарапайым, бірақ сауатты отбасынан шыққан әйел еді.
Отырар – сол дәуірде ғылым мен мәдениет ошағы болған, Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан ірі қала. Мұнда шығыс пен батыстың саудагерлері, ғалымдары, ойшылдары тоғысқан. Бала Әбу Насыр осындай зияткерлік ортада өсіп, ерте жасынан ғылымға бейімделді.
Балалық шағынан-ақ зеректігімен көзге түскен ол музыкаға, тілдерге, математикаға ерекше қызығушылық танытты. Кейінірек ол түркі, парсы, араб, грек, латын тілдерін жетік меңгеріп, ғылыми еңбектерін көбінесе араб тілінде жазды. Әл-Фарабидің көптілділігі оның болашақтағы ғылыми жетістіктеріне зор ықпал етті.
Әл-Фарабидің отбасылық ортасы оның дүниетанымының қалыптасуына үлкен әсер етті. Әкесінің әскери тәртібі мен жауапкершілігі, анасының білімге деген құрметі болашақ ойшылдың тұлғалық қасиеттерін айқындады. Оның балалық шағындағы ең басты ерекшелік – ғылымға деген құштарлықтың ерте оянуы.
Оқу және алғашқы қадамдары
Әл-Фараби жас кезінде туған жерінде алғашқы білімін алды. Сол дәуірде Отырарда үлкен кітапхана болғаны белгілі. Бұл кітапхана жас ойшылдың алғашқы ұстазы іспетті қызмет атқарды. Ол математика, астрономия, медицина, музыка теориясы, логика сияқты ғылымдарды үйрене бастады.
Кейін ол білімін тереңдету мақсатында Бұхара, Самарқанд, Шаш (қазіргі Ташкент) қалаларына барып, сол өңірдегі ғұламалардан дәріс алды. Алайда оның басты арманы – ислам әлемінің ең ірі ғылыми орталықтарының бірі – Бағдатқа бару еді. Бағдат сол кезде «екінші Афина» атанып, ғылым мен философияның орталығына айналған болатын.
Әл-Фараби шамамен 20 жас шамасында Бағдатқа келіп, сол жерде білімін жалғастырды. Ол Аристотельдің еңбектерін зерттеп, грек философиясын терең меңгерді. Бағдатта ол атақты мұсылман ғалымдары мен аудармашыларымен кездесіп, түрлі мектептердің көзқарастарын салыстырып, өзіндік ой қалыптастырды.
Бұл кезеңде ол философиямен қатар, логикаға ерекше назар аударды. Логика ғылымын дамыта отырып, оны исламдық ойлау жүйесіне бейімдеді. Ол «Логика өнері туралы трактаттар» жазып, Аристотельдің логикасына түсініктемелер қалдырды.
Осылайша, оның алғашқы қадамдары болашақта үлкен ғылыми жетістіктерге жетеледі.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Әл-Фараби – әмбебап ғалым. Оның ғылыми мұрасы 160-тан астам еңбекпен белгілі. Олар философия, логика, саясаттану, музыка, математика, медицина, астрономия, этика салаларын қамтиды.
Ең маңызды еңбектерінің бірі – «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары». Бұл еңбекте ол әділетті қоғам құру мәселесін көтеріп, мемлекетті басқарудың үлгісін сипаттады. Оның ойынша, қайырымды қалада билеуші – данышпан, әділ әрі парасатты болуы тиіс. Бұл еңбек қазіргі заманғы саяси философия үшін де өзекті.
Музыка саласында «Музыканың ұлы кітабы» атты еңбегі бар. Онда музыка теориясы, дыбыстар жүйесі, аспаптар мен әуендердің құрылымы туралы жан-жақты талдау жасалды. Бұл еңбек шығыс музыкасының дамуына үлкен ықпал етті.
Философияда ол Аристотель мен Платон еңбектерін түсіндіре отырып, оларды ислам дүниетанымымен үйлестірді. Әсіресе, ол ақыл-ой мен таным процесін зерттеп, адам жанының дамуы туралы терең ойлар айтты.
Математика мен астрономияда да ол маңызды еңбектер қалдырды. Жұлдыздар қозғалысын зерттеп, геометрия мен арифметика саласында ілгері қадамдар жасады.
Әл-Фараби медицина саласында да өз ізін қалдырды. Ол адам ағзасының қызметін, денсаулықты сақтау жолдарын қарастырды.
Ғалымның жетістігі – тек көпсалалы білімінде емес, сондай-ақ ғылымдарды бір-бірімен байланыстыра білгенінде. Оның еңбектері ғылым тарихында энциклопедиялық мұра ретінде бағаланады.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Әл-Фараби қоғам туралы философиялық ойларын саясат пен этика тұрғысынан дамытты. Ол әділетті қоғамды «қайырымды қала» ұғымы арқылы сипаттады. Мұндай қоғамда адамдар бір-біріне көмек көрсетіп, ізгілікке ұмтылады.
Ғалымның ойынша, билеуші білімді, данагөй, әділетті болуы қажет. Егер билікке надан адам келсе, қоғам күйзеліске ұшырайды. Ол мемлекет құрылымын адамның ағзасына теңеп, әрбір мүшенің өз қызметін атқаруы тиіс екенін атап өтті.
Әл-Фараби дін мен философияны қарсы қоймай, оларды үйлесімді қарастырды. Ол дінді халыққа түсінікті жолмен ақиқатты жеткізудің құралы деп санады. Ал философия – ақыл-ой арқылы шындыққа жету жолы.
Сонымен қатар, ол білімнің қоғамдағы рөлін ерекше бағалады. Ғылымсыз қоғам дамымайды деп есептеді. Бұл идеялар бүгінгі күнге дейін өзекті.
Жеке өмірі
Әл-Фараби өмірін түгелдей ғылым мен ізденіске арнады. Ол ешқашан байлық пен мансапқа ұмтылмаған. Тарихи деректерде оның қарапайым, тіпті аскеттік өмір сүргені айтылады.
Ол ұзақ жылдар бойы Бағдатта, кейін Дамаск, Халеб (Алеппо) сияқты қалаларда тұрды. Сирия әміршісі Сейф ад-Даула әл-Фарабиді құрметтеп, сарайында ғалымға артықшылықтар бергенімен, ойшыл сарай сән-салтанатынан алшақтап, ғылыммен айналысуды жөн көрді.
Әл-Фараби үйленгені немесе ұрпақ қалдырғаны жайлы нақты деректер жоқ. Оның бүкіл ғұмыры – ғылымға арналған қызметпен ғана сипатталады.
950 жылы Дамаск қаласында ол қайтыс болып, Баб ас-Сағир зиратына жерленді. Бүгінде оның мазары – тарихи және мәдени ескерткіш.
Мұрасы және маңызы
Әл-Фарабидің мұрасы адамзат өркениеті үшін орасан зор. Оның еңбектері Шығыс пен Батыс арасындағы мәдени көпір қызметін атқарды. Орта ғасырларда оның философиясы Еуропадағы схоластика дамуына әсер етіп, кейінгі Ренессанс дәуіріне жол ашты.
Ғалымның «Қайырымды қала» концепциясы қазіргі демократия, әлеуметтік әділет, адам құқықтары мәселелерімен үндеседі. Музыкадағы еңбектері бүгінгі музыка теориясының негізінде де орын алады.
Қазақстан үшін әл-Фараби – ұлттық мақтаныш, рухани мұраның символы. Оның есімімен университеттер, қалалар, көшелер аталады. 2020 жыл Қазақстанда «Әл-Фараби жылы» деп жарияланып, ойшылдың мұрасын насихаттау ісі кеңінен атқарылды.
Әл-Фараби – әлемге ортақ ғалым. Оның идеялары қазіргі заманның ғылым, мәдениет және қоғам туралы түсініктерімен әлі де үндеседі.
