Нан, ет, субсидия: министр Айдарбек Сапаров фермерлер мәселесін қалай шешіп жатқанын баяндады
Қазақстандық фермерлердің техника мен қаржы тапшылығы, 2025 жылғы өнім көлемі, нан бағасы және импортты алмастыру мәселелері туралы ауыл шаруашылығы министрі Айдарбек Сапаров NUR.KZ тілшісіне сұхбат берді.
– Айдарбек Сейпелович, биылғы егін жинау науқаны туралы қалай ойлайсыз? Фермерлер үшін негізгі қиындықтар қандай? Және климаттық өзгерістердің агросекторға әсері туралы не айтасыз?
– Шындығында, егін жинау науқаны қазір нағыз қызған кезеңде. Әр фермер өз еңбегінің жемісін жинауда. Біз Қазақстанның тәуекелді егін шаруашылығы аймағында жұмыс істейміз, сондықтан ауа райы – ең басты факторлардың бірі. Егін жинау кезінде аграрийлер құрғақ ауа райы мен техниканың тиімді жұмысын қалайды.
Бірақ науқанның сәттілігі оның басталуынан әлдеқайда бұрын дайындықта жасалады. Мемлекеттік қолдау тұрғысынан айтсақ, уақытында тұқым, техника, дизель отыны сатып алу, тыңайтқыштарды қолдану, өңдеу жұмыстарын жүргізу және еңбеккерлерге уақытылы жалақы төлеу маңызды. Осы мақсатта, Президенттің тапсырмасымен, көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарына арналған артықшылықты несиелер көлемі бірнеше есе артты. Несие өтінімдерін қарастыру 2024 жылғы қарашадан басталды, бұл қаржыландыруды уақытылы қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Климаттық өзгерістер – бұл тікелей сектордың нәтижесіне әсер ететін маңызды мәселе. Біз халықаралық ұйымдармен және қорлармен бірлесе отырып, климатқа бейімделудің тиімді әдістерін зерттеп жатырмыз.
Бір мысал – агротехнологияларды сақтау. Фермерлер тыңайтқыштарды дұрыс қолдану арқылы өнімділікті сақтауға болатынын көрді. Мемлекет тыңайтқыш сатып алуды субсидиялайды және оларды сатып алу үшін артықшылықты несиелер беріледі.
Тұқымға да мемлекеттік қолдау бар. Сонымен қатар, тәуекелдерді диверсификациялау үшін Қазақстанның барлық өңірінде суармалы егін шаруашылығы дамып келеді. 2024 жылы 158 мың га суармалы жер енгізілсе, биыл тамыз айының соңында тағы 109 мың га қосылды.
Агрострахование де маңызды құрал. Қазіргі кезде ол ерікті түрде жүзеге асырылады және фермерлерге субсидияланады. 2025 жылы 300 мың гектардан астам жер су тапшылығына қарсы сақтандырылған, бұл бағытты кеңейту қажет.
– 2024 жылы рекордтық егін жиналды. Бұл азық-түлік бағасына әсер етті ме? 2025 жылы да жоғары өнім болса, нан мен басқа өнімдер арзандай ма?
– Иә, 2024 жылғы егін рекордтық болды, ал биыл да жақсы өнім жинауды күтеміз. Жоғары өнім – бұл егіннің өзіндік құнын төмендетеді, демек өндірушілерге бәсекеге қабілетті болуға мүмкіндік береді. Мысалы, 2022-2023 жылдары өнім аз болып, ресейлік астық импортталды, өйткені отандық өнім қымбатқа түсті.
Қазақстанның нарыққа шығу мүмкіндігі шектеулі, теңізге жол жоқ. Сондықтан жоғары өнім кезінде фермерлер кейде шектеулі нарықта қалады, бұл тауарды дұрыс бағамен сатпау немесе төмен бағаға сату тәуекелін тудырады. Сол үшін экспортқа қолдау шаралары енгізілді. 2024 жылы 13,4 млн тонна астық экспортталды, яғни алдыңғы кезеңдерге қарағанда 30% өсім болды. Сонымен қатар, терең қайта өңдеу жобалары іске асырылып, 1,5-2 млн тонна астық нарықтан алынатын болады.
Жоғары өнім бағаларды ұстап тұруға көмектеседі, себебі ол өңдеу үшін, мал азығы ретінде қолданылады. Мысалы, сиыр еті бағасы көрші елдерге қарағанда төмен.
Дайын өнімнің өзіндік құнының шамамен 50%-ы шикізат құрайды, ал қалғаны – құрал-жабдық, орау, электр энергиясы, логистика, салық, жалақы және т.б. Сондықтан шикізат арзандаса да, қосымша шығындардың өсуі бұл әсерді төмендетеді.
– Неліктен техникаға субсидиялар болса да, ауыл шаруашылығы техникалары ескіріп жатыр? Жаңарту қалай жеделдетіледі?
– Шын мәнінде, техника паркының ескіруі жыл сайын өсіп, 80%-ға жеткен. Бұл бірнеше жылдардағы жоғары құн мен лизингтік бағдарламалардың шектеулі қаржылануының нәтижесі.
2024 жылы артықшылықты лизингке 125 млрд теңге бөлінсе, 2025 жылы көлемі 250 млрд теңгеге дейін артты. Инвестициялық субсидиялармен бірге бұл шаралар фермерлерге техника алуды жеңілдетеді. Нәтижесінде жаңарту қарқыны 4,5%-дан 6,5%-ке дейін өсті, парктің ескіруі 80%-дан 70%-ға дейін төмендеді.
– Мемлекеттік бағдарламалар шағын және орта шаруашылықтарға жетпейді деген сындар бар. Кредит пен субсидия барлық фермерге қалай жетеді?
– Субсидиялар – шығынды өтеу шарасы. Инвестициялық субсидияға өтініш бергенде, фермер өзінің шығындарын 4-5 есе арттырғанын көрсетеді. Субсидия – бәсекеге қабілеттілікті арттыру үшін беріледі.
Тыңайтқышқа шығындарды өтеу фермерлерді технологияларды қолдануға ынталандырады. 2023 жылы 700 мың тонна тыңайтқыш енгізілсе, 2025 жылдың 8 айында 1,6 млн тоннаға жетті.
Лизинг арқылы техника алатын фермерлердің 90%-ы шағын шаруашылықтар. Орта және ірі кәсіпорындар қалған 10%-ды құрайды. Барлық ережелер бірдей.
Субсидияның жартысы пайыздық мөлшерлемені субсидиялау сияқты қаржы құралдарына кетеді. Қазақстанда АПК 24-25%-дық пайыздық жүктемені көтере алмайды, сондықтан ставканы 6%-ға дейін төмендетеміз.
“Кен дала-2” бағдарламасы арқылы фермерлер тұрақты 5%-бен несиелер алады, мемлекет пен несие беруші арасындағы қарым-қатынас сақталады, фермерге қатысу қажет емес.
– Агросекторге жаңа кредит өнімдері енгізілді ме? Субсидия бойынша қарызды шешу жоспары бар ма?
– Жалпы қаржыландыру көлемі 1 трлн теңгеге жетті. Көктемгі егіс, егін жинау, қайта өңдеу кәсіпорындарына, сондай-ақ мал шаруашылығына арналған несиелер бар.
Қарыздар негізінен пайыздық ставка бойынша субсидиядан туындайды. Тікелей қаржыландыру бұл мәселені шешеді. Бүгінде қысқа мерзімді несиелерге субсидия беріледі, ұзақ мерзімді несиелерді де кеңейту жоспарда бар. Бұл механизм фермерлердің жаңа қарыздарын азайтып, субсидия қарызын жыл сайын төмендетуге мүмкіндік береді.
