Ілияс Жансүгіров өмірбаяны – қазақ поэзиясының Құлагері
Қазақ әдебиетінің тарихында ХХ ғасырдың алғашқы жартысында ел тағдырын, халықтың арман-мұратын, тұрмыс-тіршілігін көркем сөзбен өрнектеген аса дарынды қаламгерлердің бірі – Ілияс Жансүгіров. Ол – ақын, прозашы, драматург, қоғам қайраткері әрі журналист. «Қазақ поэзиясының Құлагері» атанған Ілиястың шығармашылық әлемі ұлттық әдебиеттің жаңа дәуірге қадам басуына зор үлес қосты. Оның поэзиясы кең тынысты, тіл кестесі бай, халықтық рух пен замана үнін тоғыстырған туындыларымен ерекшеленеді.
Жансүгіров – қазақтың жаңа жазба әдебиетін қалыптастырушылардың бірі, ұлттық мәдениеттің дамуына өлшеусіз еңбек сіңірген тұлға. Оның қаламынан туған «Күй», «Күйші», «Құлагер» сынды поэмалар қазақтың рухани қазынасына айналды. Сонымен қатар, ол аудармашы ретінде де әлемдік әдебиеттің озық үлгілерін қазақша сөйлетті. Ілияс – тек ақын ғана емес, ұлттық сананы оятушы, халық мүддесін қорғаушы, мәдениетті жаңартушы.
Ілияс жансүгіров өмірбаяны слайд
Балалық шағы мен отбасысы
Ілияс Жансүгіров 1894 жылы 14 мамырда Жетісу өңіріндегі Ақсу ауданында дүниеге келген. Оның балалық шағы қазақ даласының табиғатымен, ел ішіндегі тұрмыс-салтпен тығыз байланысты өтті. Әкесі Жансүгір қарапайым шаруа адамы болғанымен, бала тәрбиесіне көңіл бөліп, еңбекқорлық пен адалдыққа баулыды. Анасы да ибалы, мейірбан жан еді, бала Ілиястың бойына ізгілік пен ұлттық салт-дәстүрге құрметті сіңірді.
Жастайынан табиғатқа құмар, халық ауыз әдебиетіне, ертегі-жырларға әуес болған Ілияс ауыл молдасынан хат танып, кейінірек сауатын кеңейтті. Ол кезде қазақ даласында білім алу оңай болмағанымен, зерек жас оқу-білімге құштарлығымен ерекшеленді. Атасының әңгімелерін тыңдап, ауыл ақындарының айтысын көріп өскен Ілияс бала күнінен поэзияға жақын болды.
Отбасында бауырмалдық, қарапайым тұрмыс пен ауыл тіршілігі оның жан дүниесіне әсер етіп, болашақ шығармаларына негіз қалады. Әсіресе, халықтық дәстүр, ән-күй, ауыз әдебиеті Ілиястың ақындық қиялын ерте оятты.
Білімі мен алғашқы қадамдары
Ілияс алғаш ауыл молдасынан хат танып, кейінірек орыс-қазақ мектебінде білім алды. Оның ізденімпаздығы оны Жетісудағы Верный қаласындағы (қазіргі Алматы) гимназияға дейін жетеледі. Жас ақын орыс тілін меңгеріп, әлемдік әдебиеттің классикалық шығармаларымен танысуға мүмкіндік алды. Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Толстой, Горький сынды қаламгерлердің еңбектері Ілиястың дүниетанымын кеңейтті.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі жылдарында ол халық қайғысын жүрекпен сезінді. Жастайынан әділетсіздікке қарсы болып, өлеңдерінде елдің мұң-мұқтажын жырлады. 1917 жылғы төңкеріс кезінде ол ел ішінде ағартушылықпен айналысып, халықты білімге, жаңа заманға шақырды.
1918 жылдан бастап Ташкент пен Алматыда түрлі оқу орындарында білімін жалғастырды. Қазақ ағартушыларының, зиялыларының ортасында болып, әдебиетке ден қойды. Оның алғашқы өлеңдері осы жылдары жергілікті басылымдарда жарық көріп, ақындық жолға түсуіне жол ашты.
Шығармашылық жолы мен жетістіктері
Ілиястың шығармашылық мұрасы – қазақ әдебиетінің алтын қазынасы. Ол поэзиядан бастап, проза, драматургия, публицистика жанрларында қалам тартты.
Ақынның ең ірі жетістіктерінің бірі – ұлттық поэзияға тың тақырып, жаңа түр енгізуі. Оның «Күй», «Күйші», «Құлагер» поэмалары қазақ өнерінің, халық тағдырының символына айналды. «Құлагер» – тек жылқы тағдыры емес, халықтың арман-қайғысын, әділетсіздікке деген қарсылығын бейнелеген шығарма.
Жансүгіров қазақ фольклорын зерттеп, халық шығармашылығын жинап, жариялауға да көп еңбек етті. Ән-күйді, жыр-аңыздарды жазып алып, оны ғылыми тұрғыдан қарастыруға ұмтылды. Бұл еңбегі ұлттық мәдени мұраны сақтауда ерекше рөл атқарды.
Сонымен қатар, ол қазақ драматургиясының негізін қалаушылардың бірі болды. Оның пьесалары театр сахналарында қойылып, ұлттық театр өнерінің дамуына ықпал етті. Журналистикада да белсенді болып, қазақ тіліндегі мерзімді басылымдардың дамуына үлес қосты.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Ілияс Жансүгіров ХХ ғасыр басындағы аласапыран кезеңде өмір сүрді. Оның көзқарастары халық мүддесін қорғауға, әділетті қоғам орнатуға бағытталды. Жасынан әділетсіздікке қарсы болған ол елді оқу-білімге шақырып, халықтың оянуына ат салысты.
Кеңес дәуірінде Ілияс мемлекеттік қызметтер атқарып, халық ағарту ісіне белсене араласты. Ол әдебиет пен мәдениеттің дамуына бар күшін салды. Алайда оның еркін ойы мен ұлттық мүддені қорғауы билікке ұнамады.
1937 жылғы саяси қуғын-сүргін кезінде Ілияс Жансүгіров «халық жауы» атанып, жазықсыз қудаланды. Бұл – қазақ әдебиеті үшін орны толмас қасірет еді. Ол 1938 жылы атылды.
Жеке өмірі
Ілияс Жансүгіровтің жеке өмірі де оның шығармашылығымен тығыз байланысты. Ол отбасына адал, бауырмал жан болған. Ақынның жары Фатима Ғабитова – өзі де білімді, мәдениетті адам еді. Олар бір-біріне рухани тірек болып, өмірдің қиындығын бірге көтерді.
Ілиястың отбасылық өмірі оның шығармаларына да әсер етті. Балалық шағының, отбасылық тәрбиенің, жарының қолдауының жемісі ретінде ол поэзиясында адамгершілікті, махаббатты, мейірімді жырлады.
Алайда қуғын-сүргіннің кесірінен оның отбасы ауыр қайғы-қасірет шекті. Әйелі мен балалары қиын кезеңдерді бастан өткерді.
Мұрасы мен маңызы
Ілияс Жансүгіровтің мұрасы – қазақ халқының мәңгілік қазынасы. Оның поэмалары, өлеңдері, пьесалары ұлттық рухты көтеріп, әдебиетті жаңа белеске шығарды. Ол қазақ тілінің көркемдік мүмкіндігін барынша пайдаланып, сөз өнерін шыңға көтерді.
Ақынның ең басты еңбегі – қазақтың ән-күй өнерін, ұлттық болмысын поэзия тілімен өрнектеуі. Ол халықтық рухты сақтап қана қоймай, оны жаңа заманға сай бейнелей білді.
Бүгінде Ілияс Жансүгіровтің есімі қазақ әдебиетінің тарихында алтын әріппен жазылған. Алматыдағы Жетісу университетіне оның есімі берілген, туған жерінде ескерткіштер орнатылған. Оның шығармалары мектеп пен жоғары оқу орындарында оқытылады.
