Мұхтар Мағауин өмірбаяны – қазақ әдебиетінің ірі тұлғасы
Қазақ әдебиетінің кең әлемінде ХХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХІ ғасырдың басында айрықша қолтаңба қалдырған қаламгерлердің бірі – Мұхтар Мағауин. Ол тек жазушы ғана емес, сонымен қатар ғалым, әдебиеттанушы, тарихшы, зерттеуші ретінде де танымал. Мағауиннің шығармалары қазақ халқының тарихын, оның күрделі тағдырын, ұлттық болмысты тереңнен суреттейді. Оның қаламынан туған әрбір туынды халықтың тарихи жадын жаңғыртып, ұлттың рухани дамуына зор үлес қосты.
Мұхтар Мағауиннің ерекшелігі – ол өткен тарихты бүгінгі күнмен сабақтастырып, ұлттың мүддесін, елдің болашағын, ұлттық рухты шығармашылықтың өзегіне айналдырды. Жазушының еңбектері қазақ оқырманын ғана емес, түркі әлемінің, тіпті шетелдік әдебиетсүйер қауымның назарын аударды. Оның «Аласапыран», «Шақан Шері», «Жармақ» сияқты романдары мен зерттеулері қазақ руханиятында айрықша орынға ие.
Мағауиннің өмір жолы, оның шығармашылық ізденістері – қазақ халқының ХХ ғасырдағы әдебиеті мен мәдениетінің даму тарихын түсінуде ерекше маңызға ие. Сондықтан да бұл тұлғаның өмірбаяны – тек бір адамның тағдыры емес, ол тұтас бір дәуірдің әдеби келбеті.
Мухтар мағауин өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Мұхтар Мұқанұлы Мағауин 1940 жылы 2 ақпанда Шығыс Қазақстан облысы, Аягөз ауданының Барқытбел өңірінде дүниеге келді. Бұл кезең – қазақ халқы үшін аса күрделі уақыт еді. Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталған кезі, халықтың тұрмыс-тіршілігі ауыр, елдің еңсесі әлі көтерілмеген шақ болатын. Осындай ортада дүниеге келген болашақ қаламгердің өмір жолына туған ортасы мен отбасының ықпалы зор болды.
Мағауиннің әкесі Мұқан қарапайым еңбек адамы болғанымен, ел тарихына, халықтың рухани байлығына, шежіре мен аңызға ерекше мән берген жан еді. Ал анасы бала тәрбиесінде сабырлы, мейірімділікпен ерекшеленді. Мұхтар кішкентайынан-ақ ауыз әдебиетіне құмартып, үлкендердің айтқан әңгіме-аңыздарын зейін қойып тыңдайтын. Бұл оның болашақта жазушылық жолға түсуіне алғашқы негіз болды.
Балалық шағы табиғаттың сұлу өлкесінде, кең даланың төсінде өтті. Ол дәстүрлі қазақ ауылындағы тұрмысты көріп өсті. Сол кездегі ауыл өмірінің барлық қиындықтары – жоқшылық, соғыстан кейінгі ауыр жылдар, тұрмыстық таршылық – Мұхтардың мінезін қайрап, шынықтырды. Ол жастайынан оқуға құмар болды, кітапты көп оқыды. Әкесінің шағын кітапханасы, ауыл мұғалімдерінің қолындағы әдебиеттер жас жеткіншектің ой-өрісін кеңейтті.
Балалық шақтағы осындай әсерлер оның кейінгі шығармашылығында айқын көрініс тапты. Қазақтың салт-дәстүрін, халықтың тұрмысын, дала тіршілігін терең бейнелеуі осы кезеңде қалыптасқан дүниетанымынан бастау алды.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Мұхтар Мағауин мектеп қабырғасынан-ақ әдебиетке бейім болды. Оның алғашқы өлеңдері мен шағын әңгімелері аудандық басылымдарда жарияланды. Әдебиетке деген құштарлығы артып, болашақта осы салада еңбек етуді мақсат етті.
1957 жылы ол Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) филология факультетіне оқуға түседі. Университет қабырғасында жүріп, әдебиеттану мен тарихқа терең бойлады. Оқу барысында қазақ әдебиетінің классиктерін, әлемдік әдебиетті кеңінен оқып, өз шығармашылық бағытын айқындай бастады.
Студенттік жылдары оның алғашқы ғылыми ізденістері де басталды. Қазақ фольклоры, жыраулар поэзиясы, XV–XVIII ғасырдағы әдебиет оның ерекше қызығушылығын тудырды. Жас зерттеушінің бұл ізденістері кейін «Қобыз сарыны» атты әйгілі ғылыми еңбегінің жазылуына негіз болды.
Университетті үздік аяқтаған соң, ол Қазақ әдебиеті институтында еңбек жолын бастады. Бұл кезеңде оның алғашқы әңгімелері мен хикаяттары баспасөз бетінде жарық көріп, жас жазушы ретінде таныла бастады. Әдебиеттанушы ретінде де ғылыми мақалалары жиі жарияланып тұрды.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Мағауиннің шығармашылық мұрасы – қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған бірегей дүниелер. Ол әрі жазушы, әрі зерттеуші ретінде екі бағытта да зор табысқа жетті.
Ғылыми еңбектері
1968 жылы жарық көрген «Қобыз сарыны» еңбегі – қазақ жыраулар поэзиясын алғаш ғылыми тұрғыдан зерттеген монография. Бұл кітап қазақ әдебиеттану ғылымында жаңа бетбұрыс жасады. Одан кейін «Алдаспан» атты көне әдебиет үлгілерінің жинағын құрастырып, халқымыздың ұмыт болған қазыналарын қайта жаңғыртты.
Көркем шығармалары
Жазушының «Көк мұнар», «Аласапыран», «Шақан Шері», «Жармақ» сияқты романдары қазақ прозасының биік үлгілері болып саналады. «Аласапыран» тарихи романы XVII ғасырдағы қазақ халқының тағдырын, елдің бірлігі мен ішкі қайшылықтарын терең суреттейді. Бұл шығарма ұлттық тарихи санаға ерекше ықпал етті.
«Жармақ» романы – қазіргі заманның рухани ахуалын, қоғамдағы адам мен тұлғаның бөлінісін бейнелейтін туынды. Жазушы мұнда ұлттық болмыстан айрылу қаупін көркемдік тұрғыда көрсетті.
Қызметтік жолы
Мағауин әр жылдары «Жазушы» баспасында, «Жұлдыз» журналында, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында қызмет атқарды. Ол редактор, баспагер, ғалым ретінде қазақ әдебиетінің дамуына зор үлес қосты.
Жетістіктері
Ол Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Халық жазушысы атағына ие. Сонымен қатар, көптеген халықаралық марапаттарға, әдеби сыйлықтарға қол жеткізді. Оның еңбектері түркі дүниесіне, тіпті әлемдік әдеби қауымға танылды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Мұхтар Мағауин тек жазушылықпен шектелмей, қоғамдағы түрлі мәселелерге белсенді үн қосып отырды. Ол ұлттық тәуелсіздік, тіл тағдыры, тарихи әділеттілік мәселелерінде батыл пікір білдірді.
Кеңес дәуірінде ол халық тарихын бұрмалауға қарсы шығып, жыраулар поэзиясын зерттеу арқылы ұмыт қалған ұлттық қазынаны қайта оралтты. Бұл оның ұлттық рухты қорғаудағы азаматтық ұстанымын көрсетті.
Тәуелсіздік жылдарында да Мағауин қазақ тілінің мәртебесін көтеру, ұлттың рухани тәуелсіздігін нығайту мәселелерін алдыңғы қатарға қойды. Оның публицистикалық мақалалары, сұхбаттары осы бағыттағы ой-пікірлерге толы болды.
Жеке өмірі
Мұхтар Мағауиннің отбасы – оның шығармашылық жолындағы тірегі. Жазушы шаңырағында ұлттық дәстүрді берік ұстанып, ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән берді. Оның зайыбы да әдеби ортаға жақын адам, ал балалары мен немерелері қазақ мәдениетіне өз үлестерін қосып келеді.
Жеке өмірінде ол қарапайымдылығымен, адамгершілігімен ерекшеленді. Әріптестері мен замандастары оны адал, турашыл, принципшіл тұлға ретінде сипаттайды. Шығармашылық жұмысына бар жан-тәнімен берілген ол, сонымен бірге, отбасының берекесін қастерлей білді.
Мұрасы мен маңызы
Мұхтар Мағауиннің мұрасы – қазақ руханияты үшін баға жетпес қазына. Оның тарихи романдары, заманауи прозасы, ғылыми еңбектері қазақ әдебиетінің дамуына тың серпін берді.
Жазушы қазақ халқының тарихын көркем тілмен қайта жаңғыртып, ұрпақ санасына сіңіруге үлкен үлес қосты. Оның еңбектері арқылы көптеген оқырман қазақ тарихының терең қатпарларын таныды, ұлттық болмысын сезінді.
Мағауиннің шығармалары – қазақ әдебиетінің болашақтағы дамуына жол сілтейтін рухани бағдар. Ол ұлттық әдебиет пен ғылымды қатар алып жүріп, әдебиет тарихын жасаған санаулы қаламгерлердің бірі болды.
