Сәкен Сейфуллин өмірбаяны қазақша – ақын, жазушы, қайраткер
Қазақ халқының тарихында XX ғасырдың басы аса күрделі де тағдырлы кезең болды. Бұл уақыт елдің саяси өмірінде де, мәдениеті мен әдебиетінде де терең өзгерістер орын алған дәуір еді. Осы кезеңде жаңа заманның рухын, халықтың арман-мұратын, бостандыққа ұмтылысын жырлаған, жаңа әдебиеттің негізін қалаған ірі тұлғалардың бірі – Сәкен Сейфуллин. Ол тек ақын-жазушы ғана емес, мемлекет және қоғам қайраткері, ағартушы, жаңа әдеби тілдің дамуына зор үлес қосқан қаламгер болды.
Сәкен Сейфуллин – қазақ кеңес әдебиетінің алғашқы өкілдерінің бірі. Оның шығармаларында қазақ халқының тарихи тағдыры, әлеуметтік мәселелері, азаттық жолындағы күресі көрініс тапты. Сонымен қатар ол қазақ поэзиясында жаңа жанрларды дамытты, прозада алғашқы роман жазды, драматургия саласына да үлес қосты. Қоғам қайраткері ретінде халық ағарту ісін ұйымдастырып, ұлттық мәдениеттің дамуына зор еңбек сіңірді.
Сондықтан да Сәкен Сейфуллиннің өмір жолын, шығармашылық мұрасын зерттеу – қазақ тарихын, әдебиеті мен мәдениетін тереңірек түсінудің бірден-бір кілті болып табылады.
Сәкен сейфуллин өмірбаяны қазақша
Балалық шағы мен отбасы
Сәкен Сейфуллин (шын аты – Сәдуақас) 1894 жылы 15 қазанда қазіргі Қарағанды облысының Қарқаралы уезіне қарасты Қарашілік деген жерде дүниеге келген. Оның әкесі Сейфолла орта шаруа, ел ішінде сауатты, өнерге жақын адам болған. Анасы Жамал да сөзге шешен, ән мен жырға бейім жан екен. Отбасындағы тәрбиенің ықпалымен Сәкен жастайынан өлең-жырға, халық өнеріне әуестенді.
Әкесі Сейфолла өз заманының көзі ашық, көкірегі ояу адамдарының бірі болып, балаларын білімге баулуға ерекше көңіл бөлген. Ол баласының молдадан ғана емес, орыс мектептерінен де білім алуын қалаған. Осындай ортада өскен Сәкен жастайынан халық ауыз әдебиетін, ертегілерді, қиссаларды жаттап өсті. Сонымен қатар ауылдағы ақын-жыраулардың өнерін тыңдап, сөз құдіретін бойына сіңірді.
Сәкеннің балалық шағы қазақ даласының табиғатымен, мал шаруашылығымен тығыз байланысты болды. Бұл кезең оның дүниетанымының қалыптасуына әсер етіп, кейінгі шығармаларында дала бейнесін, ауыл тіршілігін шынайы суреттеуге мүмкіндік берді.
Жастайынан зерек, алғыр Сәкен ауылдастарынан оқ бойы озық шығып, білімге деген құштарлығымен ерекшеленді. Оның бойындағы қайсарлық пен әділетке деген сенім кейінгі саяси көзқарасының негізін қалады.
Білім жолы мен алғашқы қадамдары
Сәкеннің жүйелі білім алуы ауыл молдасынан басталды. Ол мұнда арабша хат танып, Құран сүрелерін үйренді. Алайда Сейфолла әкесі баласының жаңа үлгідегі білім алуын қалағандықтан, Сәкенді Нілдідегі орыс-қазақ мектебіне береді. Бұл мектепте ол орыс тілін меңгеріп, жаңа пәндермен танысты.
1908 жылы ол Ақмоладағы приход мектебіне түсіп, кейін қалалық училищеде оқыды. Училище қабырғасында жүргенде Сәкен орыс және әлем әдебиетінен мол мағлұмат алды. Пушкин, Лермонтов, Толстой, Некрасов, Горький сынды классиктердің еңбектерімен танысты. Сонымен қатар, қазақтың Абай шығармашылығына ерекше көңіл қойып, оның ой-пікірлерінен нәр алды.
1913 жылы Сәкен Омбы қаласындағы мұғалімдер семинариясына түседі. Бұл оқу орны оның дүниетанымының кеңеюіне, қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуына шешуші әсер етті. Мұнда ол жас зиялылардың ортасына араласып, елдің азаттығы, ұлттық теңдігі жөнінде пікір алмасуларға қатысты.
Семинарияда жүріп ол алғашқы өлеңдерін жаза бастады. 1914 жылы Қазан қаласында Сәкеннің тұңғыш өлеңдер жинағы – «Өткен күндер» жарық көрді. Бұл жинақ оның ақындық талантының бар екенін көрсетіп, қазақ оқырмандары арасында танымал етті.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде Сәкен жастардың арасынан шығып, халықты күреске үндеген жалынды өлеңдер жазды. Бұл кезеңде ол халықтың қайғы-қасіретін, әділетсіздікке деген қарсылығын ашық жырлады.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Сәкен Сейфуллиннің шығармашылық мұрасы аса бай. Ол поэзия, проза, драматургия салаларында еңбек етті. Оның шығармаларының негізгі тақырыбы – халық тағдыры, бостандық пен теңдік, жаңа заманның тынысы.
Ақын ретінде Сәкеннің басты ерекшелігі – заман ағымын дәл сезініп, оны поэтикалық тілмен әсерлі жеткізе білуінде. Оның «Көкшетау» поэмасы туған жердің сұлулығын, табиғаттың әсемдігін бейнелесе, «Қызыл ат» поэмасында азамат соғысы жылдарындағы халықтың ауыр тағдырын суреттейді.
Прозадағы ең ірі еңбегі – «Тар жол, тайғақ кешу» роман-хроникасы. Бұл шығармада автор 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс пен 1917 жылғы төңкерістер, азамат соғысы кезіндегі оқиғаларды өз көзімен көргендей етіп суреттейді. Роман қазақ әдебиетіндегі алғашқы тарихи-саяси шығармалардың бірі саналады.
Драматургия саласында да Сәкен қалам тербеді. Оның «Бақыт жолында», «Қызыл сұңқарлар» пьесалары қазақ театр өнерінің дамуына жол ашты.
Сәкен тек жазушы ғана емес, қоғам қайраткері ретінде де белгілі болды. 1922 жылы ол Қазақ автономиялы республикасының үкіметін басқарды. Халық ағарту комиссары ретінде мектептер ашуға, оқулықтар шығаруға, қазақ тілін дамытуға зор еңбек сіңірді.
Ол қазақ әдебиетінің ғылымы мен сынының дамуына да үлес қосты. Әдебиеттану мақалаларында Абайдың мұрасын жоғары бағалап, жаңа әдебиеттің бағытын айқындауға тырысты.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Сәкен Сейфуллин – жаңа дәуірді, социалистік қоғамды жақтаған тұлға. Ол халықтың теңдігі мен азаттығын большевиктік идеялармен байланыстырды. 1917 жылғы Қазан төңкерісін ол үлкен қуанышпен қарсы алып, оны халықтың шынайы бостандығының бастауы деп білді.
Азамат соғысы кезінде Сәкен Кеңес өкіметін қолдап, оны қорғау ісіне белсене араласты. Оның саяси қызметі мен публицистикасында халықтың сауатын ашу, теңдікке жету, әйелдердің құқықтарын қорғау мәселелері кеңінен көтерілді.
Дегенмен, Сәкеннің көзқарастары әрқашан да қазақ қоғамының мүддесімен сабақтасып жатты. Ол ұлттық мәдениетті, тілді сақтап, оны жаңа заманға бейімдеуді басты міндет санады.
Саяси қайраткер ретінде ол жастарды білімге, еңбекке, отансүйгіштікке шақырды. Сонымен қатар, халықтың тұрмысын жақсартуға бағытталған әлеуметтік реформалардың жүзеге асуына атсалысты.
Жеке өмірі
Сәкен Сейфуллиннің жеке өмірі де көпшілікке қызықты. Ол 1926 жылы Гүлбаһрам есімді аруға үйленген. Ерлі-зайыптылардың отбасылық өмірі бақытты болғанымен, тағдыр сынақтары да аз болмады.
Сәкен отбасына ерекше мейірімді, балажанды жан ретінде танылған. Ол өзінің қызметтік міндеттерімен қатар, отбасына да уақыт бөліп, сүйіспеншілікке толы әке, адал жар бола білді.
Алайда 1937 жылғы саяси қуғын-сүргін Сәкеннің де тағдырына ауыр соққы әкелді. Оған «халық жауы» деген жалған айып тағылып, 1938 жылы атылды. Оның отбасы қуғын-сүргінге ұшырап, көп қиындық көрді.
Мұрасы мен маңызы
Сәкен Сейфуллиннің мұрасы – қазақ халқының рухани байлығының ажырамас бөлігі. Оның шығармалары бүгінгі күнге дейін өз құндылығын жойған жоқ. Ақын жырлаған бостандық, теңдік, білім мен мәдениетке ұмтылыс идеялары әлі де өзекті.
Сәкеннің поэзиясы қазақ әдебиетіне жаңа тыныс әкелді. Ол өлеңдеріне жаңа ырғақ, жаңа мазмұн енгізді. Прозадағы еңбектері тарихи шежіре ретінде бағаланып, ұрпаққа өткеннің сабақтарын ұғындырады.
Қоғам қайраткері ретінде оның халық ағарту ісіндегі еңбегі де ерекше. Ол қазақ тілінде оқулықтар дайындап, мектептерді дамытуға, ұлттық мәдениетті өркендетуге күш салды.
Бүгінде Сәкен Сейфуллиннің есімі еліміздің көптеген оқу орындарына, көшелерге, мәдени мекемелерге берілген. Оның шығармалары мектеп пен жоғары оқу орындарының бағдарламасына енгізілген.
