Ілья Жақанов өмірбаяны – композитор, жазушы, зерттеуші
Ілья Жақанов тек сазгер ғана емес, сонымен бірге қазақ музыкасының тарихын зерделеген зерттеуші, ұмыт бола бастаған тұлғаларды қайта танытып, олардың шығармашылығын халқымен қауыштырған қаламгер. Оның өнер жолындағы еңбегі ұлттық мәдениеттің өркендеуіне зор серпін берді. Сондықтан Ілья Жақановты қазақ руханиятының үлкен бір кезеңін айқындап берген, өнердің биік өресін танытқан қайраткер деп бағалауға толық негіз бар.
Илья жақанов өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Ілья Жақанов 1934 жылы 5 мамырда Жамбыл облысы, Сарысу ауданы, Игілік ауылында дүниеге келген. Қазақтың кең даласында туып-өскен болашақ өнер иесінің балалық шағы соғыстан кейінгі ауыр кезеңдермен тұспа-тұс келді. Дегенмен, ауылдағы дәстүрлі орта, үлкендердің әңгімесі, домбыраның күмбірі мен қазақы ән-күй оның жүрегіне ерте сіңді.
Әкесі Жақан қарапайым шаруа болғанымен, өнерге жақын жан еді. Анасы да халық әндерін айтып, балаларын қазақы салт-дәстүр рухында тәрбиелеген. Ільяның бала күнінен музыкаға құштарлығы байқалды. Ол ауылдағы әнші-күйшілердің орындауын тыңдап, олардың әрбір әуенін жаттап алатын. Кейде домбыраны қолға алып, өз бетінше ән шығаруға талпынған сәттері де болған.
Сол дәуірдің балалары сияқты ол да тұрмыстық қиындықтарды көрді, бірақ өнерге деген ынтасы оны өмірдің ауыртпалықтарынан алыстатып, рухани байытты. Жасөспірім шағында ауылда өткен түрлі жиын-тойларда ән айтып, өзіндік дарынын байқата бастады. Отбасының қолдауы мен ауылдастарының ықыласы оның өнерге біржолата бет бұруына негіз қалады.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Ілья Жақанов орта мектепті аяқтаған соң, білімін ары қарай жалғастыруға бел буды. 1950 жылдары ол Алматыға келіп, Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетіне оқуға түсті. Университет қабырғасында жүріп ол әдебиет пен мәдениетке терең бойлады. Журналистік қызметтің қыр-сырын үйренумен қатар, музыкаға деген қызығушылығын да тоқтатпады.
Студенттік жылдары ол түрлі мәдени шараларға қатысып, газет-журналдарға мақалалар жазды. Оның жазған туындыларынан ұлттық өнерге деген сүйіспеншілік, қазақ музыкасының өткені мен бүгініне деген терең толғаныс байқалды. Сол жылдары-ақ ол кәсіби деңгейде ән шығарып, достарының, қатарластарының арасында орындап жүрді.
Университетті тәмамдағаннан кейін Ілья Жақанов республикалық газеттерде, радиода қызмет атқарып, мәдениет саласының насихатшысы ретінде таныла бастады. Бұл кезең оның шығармашылық ізденістерін шыңдаған уақыт еді.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Ілья Жақанов – ең алдымен композитор ретінде қазақ халқына танылды. Оның әндері қазақтың романстық дәстүрін жаңа белеске көтерді. Әуендері сыршыл, әдемі, жүрекке жақын, сөздері поэтикалық тереңдікке толы болды.
Композиторлық мұрасы
- «Әселім» – ең танымал әндерінің бірі. Бұл шығармада нәзік сезім, махаббаттың шынайы лирикасы бейнеленген. Халық арасында кең тарап, сүйікті романстардың біріне айналды.
- «Даниярдың әні» – Шыңғыс Айтматовтың «Жәмилә» повесіне байланысты туған. Ән қырғыз-қазақ бауырластығының, әдебиет пен музыканың үндестігін танытқан туынды болды.
- «Ықылас» – күйші Ықылас Дүкенұлына арнаған шығармасы, халықтық дәстүрге тағзым іспетті.
Жалпы, оның әндері 100-ден астам. Әрқайсысы қазақ музыкасының алтын қорына еніп, түрлі орындаушылардың репертуарына айналды.
Әдеби-зерттеушілік еңбектері
Ілья Жақанов тек ән шығарумен шектелмей, қазақ музыкасының тарихын зерттеді. Ол Брусиловский, Мұқан Төлебаев, Нұрғиса Тілендиев сияқты композиторлар жайлы еңбектер жазып, олардың шығармашылығын халыққа кеңінен танытты. Сондай-ақ қазақтың дәстүрлі музыкасын зерттеуге, көне күйшілер мен әншілердің мұрасын жинақтауға көп күш салды.
Журналистикадағы қызметі
Ол ұзақ жылдар бойы Қазақстанның мәдени өмірін жазып, телерадио хабарларын жүргізді. Мақалалары мен очерктері халықтың ұлттық өнерге деген қызығушылығын арттырды.
Жетістіктері
- «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағы берілді.
- Бірқатар мемлекеттік сыйлықтар мен марапаттарға ие болды.
- Қазақ музыкасын насихаттаудағы еңбегі үшін халық арасында зор құрметке бөленді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Ілья Жақанов тікелей саясатпен айналыспағанымен, оның шығармалары мен мақалаларынан қоғамдық ой-толғамдары анық көрінеді. Ол ұлттық мәдениеттің сақталуы мен дамуын басты мақсат санады. Қазақтың әні мен күйін ұрпаққа жеткізу – ел болашағының кепілі деп білді.
Кеңес дәуірінде де, тәуелсіздік жылдарында да ол ұлттық құндылықтарға берік болды. Қазақ тілінің, дәстүрінің, өнерінің мәртебесін көтеруге үндеді. Саяси айтыс-тартыстардан бойын аулақ ұстаса да, өзінің ұлттық мүддеге қатысты көзқарасын ашық білдіріп отырды. Оның ойынша, қазақ халқының болашағы – өткен тарихын, мәдениетін қадірлей білуде.
Жеке өмірі
Ілья Жақанов – өнер адамы ғана емес, отбасының ардақты отағасы. Оның өмірлік серігі де шығармашылығына қолдау көрсетіп, бірге үлкен жолды еңсерді. Балалары мен немерелері ата жолын қастерлеп, өнерге, білімге құштар болып өсті.
Жеке өмірінде ол қарапайымдылығымен, адамгершілігімен танылды. Қайда жүрсе де туған ауылын, жерлестерін ұмытпай, жиі еске алып отырды. Өзінің шығармашылық шабытын көбіне туған жерінің табиғатынан, ел арасындағы әңгімелерден, халық әндерінен алды.
Мұрасы мен маңызы
Ілья Жақановтың мұрасы – қазақ өнерінің қазынасына қосылған баға жетпес дүние. Оның әндері қазақ романсының алтын қорын құрап, бірнеше буынның жүрегінен орын алды. Әндері шетелде де орындалып, қазақ музыкасын әлемге танытты.
Зерттеушілік еңбектері арқылы ол қазақ композиторларының шығармашылығын жаңа деңгейде бағалап, тарихқа қалдырды. Оның кітаптары мен мақалалары музыка тарихын тануға, жастардың өнерге қызығушылығын арттыруға септігін тигізді.
Ілья Жақановты қазақ мәдениетінің «алтын көпірі» деуге болады. Ол өткен дәстүр мен қазіргі өнерді жалғап, ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз етті.
Қазақтың мәдениет тарихында ұлттық өнердің алтын қорына елеулі үлес қосқан тұлғалар аз емес. Солардың ішінде Ілья Жақанов – музыка өнері мен әдебиет саласын, журналистика мен өнер зерттеуін қатар алып жүріп, ұлт руханиятына өлшеусіз мұра қалдырған қайраткер. Ол – белгілі композитор, жазушы, өнер зерттеуші, журналист, қоғам қайраткері. Оның есімі қазақтың ән өнерімен, әсіресе романстық дәстүрімен тығыз байланысты. «Әселім», «Даниярдың әні», «Ықылас» сияқты туындылары халықтың жүрегіне жол тартып, шынайы сүйіспеншілік пен сағыныштың символына айналды.
Ілья Жақанов тек сазгер ғана емес, сонымен бірге қазақ музыкасының тарихын зерделеген зерттеуші, ұмыт бола бастаған тұлғаларды қайта танытып, олардың шығармашылығын халқымен қауыштырған қаламгер. Оның өнер жолындағы еңбегі ұлттық мәдениеттің өркендеуіне зор серпін берді. Сондықтан Ілья Жақановты қазақ руханиятының үлкен бір кезеңін айқындап берген, өнердің биік өресін танытқан қайраткер деп бағалауға толық негіз бар.
Балалық шағы мен отбасы
Ілья Жақанов 1934 жылы 5 мамырда Жамбыл облысы, Сарысу ауданы, Игілік ауылында дүниеге келген. Қазақтың кең даласында туып-өскен болашақ өнер иесінің балалық шағы соғыстан кейінгі ауыр кезеңдермен тұспа-тұс келді. Дегенмен, ауылдағы дәстүрлі орта, үлкендердің әңгімесі, домбыраның күмбірі мен қазақы ән-күй оның жүрегіне ерте сіңді.
Әкесі Жақан қарапайым шаруа болғанымен, өнерге жақын жан еді. Анасы да халық әндерін айтып, балаларын қазақы салт-дәстүр рухында тәрбиелеген. Ільяның бала күнінен музыкаға құштарлығы байқалды. Ол ауылдағы әнші-күйшілердің орындауын тыңдап, олардың әрбір әуенін жаттап алатын. Кейде домбыраны қолға алып, өз бетінше ән шығаруға талпынған сәттері де болған.
Сол дәуірдің балалары сияқты ол да тұрмыстық қиындықтарды көрді, бірақ өнерге деген ынтасы оны өмірдің ауыртпалықтарынан алыстатып, рухани байытты. Жасөспірім шағында ауылда өткен түрлі жиын-тойларда ән айтып, өзіндік дарынын байқата бастады. Отбасының қолдауы мен ауылдастарының ықыласы оның өнерге біржолата бет бұруына негіз қалады.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Ілья Жақанов орта мектепті аяқтаған соң, білімін ары қарай жалғастыруға бел буды. 1950 жылдары ол Алматыға келіп, Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетіне оқуға түсті. Университет қабырғасында жүріп ол әдебиет пен мәдениетке терең бойлады. Журналистік қызметтің қыр-сырын үйренумен қатар, музыкаға деген қызығушылығын да тоқтатпады.
Студенттік жылдары ол түрлі мәдени шараларға қатысып, газет-журналдарға мақалалар жазды. Оның жазған туындыларынан ұлттық өнерге деген сүйіспеншілік, қазақ музыкасының өткені мен бүгініне деген терең толғаныс байқалды. Сол жылдары-ақ ол кәсіби деңгейде ән шығарып, достарының, қатарластарының арасында орындап жүрді.
Университетті тәмамдағаннан кейін Ілья Жақанов республикалық газеттерде, радиода қызмет атқарып, мәдениет саласының насихатшысы ретінде таныла бастады. Бұл кезең оның шығармашылық ізденістерін шыңдаған уақыт еді.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Ілья Жақанов – ең алдымен композитор ретінде қазақ халқына танылды. Оның әндері қазақтың романстық дәстүрін жаңа белеске көтерді. Әуендері сыршыл, әдемі, жүрекке жақын, сөздері поэтикалық тереңдікке толы болды.
Композиторлық мұрасы
- «Әселім» – ең танымал әндерінің бірі. Бұл шығармада нәзік сезім, махаббаттың шынайы лирикасы бейнеленген. Халық арасында кең тарап, сүйікті романстардың біріне айналды.
- «Даниярдың әні» – Шыңғыс Айтматовтың «Жәмилә» повесіне байланысты туған. Ән қырғыз-қазақ бауырластығының, әдебиет пен музыканың үндестігін танытқан туынды болды.
- «Ықылас» – күйші Ықылас Дүкенұлына арнаған шығармасы, халықтық дәстүрге тағзым іспетті.
Жалпы, оның әндері 100-ден астам. Әрқайсысы қазақ музыкасының алтын қорына еніп, түрлі орындаушылардың репертуарына айналды.
Әдеби-зерттеушілік еңбектері
Ілья Жақанов тек ән шығарумен шектелмей, қазақ музыкасының тарихын зерттеді. Ол Брусиловский, Мұқан Төлебаев, Нұрғиса Тілендиев сияқты композиторлар жайлы еңбектер жазып, олардың шығармашылығын халыққа кеңінен танытты. Сондай-ақ қазақтың дәстүрлі музыкасын зерттеуге, көне күйшілер мен әншілердің мұрасын жинақтауға көп күш салды.
Журналистикадағы қызметі
Ол ұзақ жылдар бойы Қазақстанның мәдени өмірін жазып, телерадио хабарларын жүргізді. Мақалалары мен очерктері халықтың ұлттық өнерге деген қызығушылығын арттырды.
Жетістіктері
- «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағы берілді.
- Бірқатар мемлекеттік сыйлықтар мен марапаттарға ие болды.
- Қазақ музыкасын насихаттаудағы еңбегі үшін халық арасында зор құрметке бөленді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Ілья Жақанов тікелей саясатпен айналыспағанымен, оның шығармалары мен мақалаларынан қоғамдық ой-толғамдары анық көрінеді. Ол ұлттық мәдениеттің сақталуы мен дамуын басты мақсат санады. Қазақтың әні мен күйін ұрпаққа жеткізу – ел болашағының кепілі деп білді.
Кеңес дәуірінде де, тәуелсіздік жылдарында да ол ұлттық құндылықтарға берік болды. Қазақ тілінің, дәстүрінің, өнерінің мәртебесін көтеруге үндеді. Саяси айтыс-тартыстардан бойын аулақ ұстаса да, өзінің ұлттық мүддеге қатысты көзқарасын ашық білдіріп отырды. Оның ойынша, қазақ халқының болашағы – өткен тарихын, мәдениетін қадірлей білуде.
Жеке өмірі
Ілья Жақанов – өнер адамы ғана емес, отбасының ардақты отағасы. Оның өмірлік серігі де шығармашылығына қолдау көрсетіп, бірге үлкен жолды еңсерді. Балалары мен немерелері ата жолын қастерлеп, өнерге, білімге құштар болып өсті.
Жеке өмірінде ол қарапайымдылығымен, адамгершілігімен танылды. Қайда жүрсе де туған ауылын, жерлестерін ұмытпай, жиі еске алып отырды. Өзінің шығармашылық шабытын көбіне туған жерінің табиғатынан, ел арасындағы әңгімелерден, халық әндерінен алды.
Мұрасы мен маңызы
Ілья Жақановтың мұрасы – қазақ өнерінің қазынасына қосылған баға жетпес дүние. Оның әндері қазақ романсының алтын қорын құрап, бірнеше буынның жүрегінен орын алды. Әндері шетелде де орындалып, қазақ музыкасын әлемге танытты.
Зерттеушілік еңбектері арқылы ол қазақ композиторларының шығармашылығын жаңа деңгейде бағалап, тарихқа қалдырды. Оның кітаптары мен мақалалары музыка тарихын тануға, жастардың өнерге қызығушылығын арттыруға септігін тигізді.
Ілья Жақановты қазақ мәдениетінің «алтын көпірі» деуге болады. Ол өткен дәстүр мен қазіргі өнерді жалғап, ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз етті.
