Шоқан Уәлиханов өмірбаяны – балалық шағы, еңбектері мен мұрасы
Қазақ халқының XIX ғасырдағы аса көрнекті ғалымы, этнографы, саяхатшысы, ағартушысы және қоғам қайраткері – Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов. Ол қысқа ғана ғұмыр сүргенімен, артына мол ғылыми мұра қалдырды. Шоқан өз заманының ірі ойшылы ғана емес, қазақ халқының болашағын ойлаған, тарихы мен мәдениетін зерттеген ұлт тұлғасы болды. Оның еңбектері қазақ халқының этнографиясы мен тарихын әлемге танытты, ал өзі Шығыс пен Батыстың ғылымы тоғысқан ірі ғалым деңгейіне көтерілді.
Шоқанды замандастары «қазақтың жас ғалымы», «даланың ғұлама жұлдызы» деп бағалады. Оның еңбектері кейінгі ұрпаққа ғылым жолын нұсқады, ұлттық рухты асқақтатты. Бүгінде Уәлиханов есімі Қазақстан тарихында ғана емес, бүкіл түркі дүниесінің мәдениеті мен ғылымында ерекше орын алады.
Шоқан уалиханов өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Шоқан Уәлиханов 1835 жылы қараша айында қазіргі Қостанай облысының аумағында, Құсмұрын бекінісінде дүниеге келген. Әкесі – Шыңғыс Уәлиханов, Абылай ханның шөбересі. Ал атасы – Уәли хан, Абылай ханның ұлы. Осылайша, Шоқан қазақтың текті әулетінен шыққан. Анасы – Айғаным ханым, білімді, парасатты, орыс мәдениетіне жақын адам болған. Ол өз заманына сай ерекше оқыған әйелдердің бірі еді.
Балалық шағында Шоқан ауылдағы үлкендерден халық аңыздары мен жырларын тыңдап өсті. Қазақтың ертегілері, батырлық эпостары, халық ауыз әдебиеті оның қиялын оятып, таным көкжиегін кеңейтті. Әжесі Айғаным оған ұлттық дәстүр мен шығыстық білім негіздерін үйретті.
Шоқанның балалық шағы табиғат аясында, қазақтың еркін даласында өтті. Ол атқа ерте мінді, аңшылықты сүйді, бірақ ең бастысы – кітап оқуға әуес болды. Әкесі Шыңғыс оны бала кезінен оқуға бейімдеп, орыс мектептерімен байланыстырды. Осы жағдай оның кейінгі тағдырында үлкен рөл атқарды.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
1847 жылы 12 жасында Шоқан Омбыдағы Сібір кадет корпусына оқуға қабылданды. Бұл оқу орны сол кезеңдегі Сібір мен Қазақстан аймағындағы ең беделді білім ошақтарының бірі еді. Мұнда әскери біліммен қатар гуманитарлық ғылымдарға, әдебиетке, тарихқа, географияға да назар аударылды.
Шоқан кадет корпусында орыс әдебиетімен, Еуропа ғылымымен танысты. Ол Пушкин, Лермонтов, Гоголь шығармаларын оқып, әлемдік әдебиеттен білім алды. Сонымен қатар, тарих, география, этнография салаларына ерекше қызығушылық танытты. Оның ұстаздары арасында көрнекті ғалымдар мен офицерлер болды.
Омбыда оқып жүргенде Шоқан орыс зиялы қауымымен араласып, достар тапты. Әсіресе, әйгілі жазушы Ф.М. Достоевскиймен таныстығы оның дүниетанымына әсер етті. Екі тұлға арасындағы достық хаттарынан Шоқанның ой-өрісі мен рухани дүниесі айқын көрінеді.
1853 жылы Шоқан кадет корпусын офицер шенімен тәмамдап, әскери қызметке кірісті. Бірақ оның басты мақсаты – ғылым мен зерттеу ісі еді. Осы кезден бастап ол қазақ халқының тарихы мен мәдениетін зерттеуге кірісті.
Ғылыми шығармашылығы, саяхаттары және жетістіктері
Шоқанның ғылыми еңбектері оның саяхаттарымен тығыз байланысты. Ол қазақ даласын, Жетісу өңірін, Қырғызстанды, Қашқарияны зерттеді.
1855 жылы ол Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорттың сапарына қатысты. Бұл сапарда Шоқан Жетісу, Тарбағатай аймақтарын аралап, жергілікті халықтың тұрмыс-тіршілігімен танысты. Ол қазақтың аңыздарын, жырларын жазып алып, этнографиялық зерттеулер жүргізді.
1856 жылы Шоқан қырғыз еліне сапар шегіп, «Манас» эпосын алғаш рет ғылыми тұрғыда зерттеді. Ол қырғыз халқының тарихы мен мәдениетін жазып, «Қырғыздар туралы жазбалар» атты еңбегін қалдырды. Бұл еңбектерінде қырғыз қоғамының құрылымы, әдет-ғұрпы, әдебиеті жайлы құнды деректер жинақталған.
1858–1859 жылдары Шоқан әйгілі Қашқария сапарына шықты. Бұл өте қауіпті әрі құпия экспедиция болатын. Ол сол сапарында Шығыс Түркістан халықтарының тарихы, діні, сауда жолдары туралы мол мәліметтер жинады. Бұл деректер Ресей мен Еуропа ғылымы үшін аса маңызды жаңалық болды.
Ғалымның еңбектері ішінде «Жоңғария очерктері», «Алтышардың немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясы және Құлжа өлкесінің жағдайы» атты еңбектері ерекше орын алады. Ол Орта Азия халықтарының тарихын терең зерттеп, Еуропалық ғылыми қоғамдар тарапынан мойындалды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Шоқан тек ғалым ғана емес, өз халқының тағдырына алаңдаған қоғам қайраткері болды. Ол қазақ халқының отаршылдық қысымдағы жағдайын көріп, оның болашағы үшін ойланды.
Ол Ресей империясының құрамындағы қазақ халқының құқықсыздығын сынап, қазақтардың білімге, өркениетке қол жеткізуін жақтады. Шоқан қазақ даласында ағартушылық идеяларды таратып, мектеп ашу, жастарды оқыту қажеттігін жазды.
Достоевскиймен хаттарында ол қазақтың тағдырына алаңдап, халықты өркениетке жеткізудің жолы білім мен ғылым екенін атап көрсетті. Оның саяси көзқарастарында демократиялық бағыт басым болды.
Шоқан биліктің кейбір әділетсіз саясатын сынап, қазақтардың жер мәселесіне, әкімшілік басқару жүйесіне қатысты ойларын ашық білдірді. Ол өз халқының азаттығы мен мәдени өрлеуін арман етті.
Жеке өмірі
Шоқан Уәлихановтың жеке өмірі жайлы деректер көп сақталмаған. Ол жасынан ғылымға, сапарларға беріліп, отбасылық өмірге уақыт таба алмады. Дегенмен, замандастары оның парасатты, кішіпейіл, адамгершілігі мол жан болғанын жазады.
Шоқан қазақ даласында да, орыс зиялы ортасында да сыйлы болды. Ол қазақтың дәстүрін терең білгенімен, еуропалық мәдениетке де жақын еді. Оның мінезіндегі қарапайымдылық пен батылдық, білімге деген құштарлық көпшілікке әсер қалдырды.
Алайда, өкінішке қарай, Шоқан ұзақ ғұмыр сүрмеді. Ол өкпе ауруына шалдығып, 1865 жылы 30 жасында Алтын Емел жотасында қайтыс болды. Оның қазасы қазақ халқы үшін орны толмас қаза еді.
Мұрасы мен маңызы
Шоқан Уәлиханов артына өлмес мұра қалдырды. Оның этнографиялық, тарихи еңбектері қазақ халқының мәдениеті мен тарихын зерттеуде баға жетпес қазына болып саналады.
Оның «Манас» жырына жасаған ғылыми талдауы әлем ғалымдары үшін аса құнды еңбек болды. Сонымен қатар, Орта Азия халықтары туралы жинаған деректері тарих ғылымына қосылған зор үлес еді.
Шоқан қазақ жастарына білім алудың маңызын көрсетті. Ол Батыс пен Шығысты байланыстыра білген, қазақтың ғылыми ой-пікірін жаңа деңгейге көтерген тұлға болды.
Бүгінде Қазақстанда Шоқан есімімен аталатын университеттер, көшелер, ғылыми мекемелер бар. Оның еңбектері мектептер мен жоғары оқу орындарында оқытылады.
