Әбдіжәміл Нұрпейісов өмірбаяны – Қазақ әдебиетінің классигі
Әбдіжәміл Нұрпейісов – қазақ әдебиетінің алтын қорына өлшеусіз үлес қосқан, XX ғасырдағы ұлы жазушылардың бірі. Ол – «Қан мен тер» роман-трилогиясының, «Соңғы парыз» атты философиялық-әлеуметтік туындының авторы, Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, халықаралық әдеби қауымдастықтарда кеңінен танылған қаламгер. Оның шығармалары қазақ халқының тарихындағы ең күрделі кезеңдерді, ел басынан өткен аумалы-төкпелі замандарды, адам мен қоғам арасындағы қайшылықтарды терең бейнелейді.
Нұрпейісов тек жазушы ғана емес, сонымен қатар қоғамдық қайраткер ретінде де танылды. Ол ұзақ жылдар бойы әдебиет майданында қызмет етіп, әдеби ұйымдардың дамуына, жас жазушылардың өсіп-жетілуіне ықпал етті. Оның шығармалары көптеген тілдерге аударылып, әлем оқырмандарына қазақ халқының болмысын танытты.
Осы мақалада біз Әбдіжәміл Нұрпейісовтің өмір жолын, шығармашылық тағдырын, қоғамдық көзқарастарын, сондай-ақ оның қазақ руханиятына қалдырған мұрасын жан-жақты қарастырамыз.
Ә.Нұрпейісов өмірбаяны
Балалық шағы және отбасы
Әбдіжәміл Кәрімұлы Нұрпейісов 1924 жылы 22 қазанда Қызылорда облысы, Арал ауданы, Үшкөң ауылында дүниеге келген. Ол дүниеге келген кезең – Қазақстан тарихындағы ең ауыр уақыттардың бірі болатын. 1920-жылдардың соңында басталған ұжымдастыру, 1930-жылдардағы ашаршылық, саяси қуғын-сүргін қазақ халқының тұрмысын қатты күйзелтті. Әбдіжәмілдің балалық шағы да осы ауыр әлеуметтік жағдайлардың көлеңкесінде өтті.
Жазушының әкесі қарапайым еңбекші болған, ол ауыл шаруашылығында жұмыс істеп, отбасын асыраған. Анасы – мейірімді, сабырлы кісі ретінде Әбдіжәмілдің жастайынан бойына ізгілік пен еңбекқорлықты сіңірген. Отбасы дәстүрлі қазақ қоғамындағыдай қарапайым, бірақ рухани құндылықтарға бай орта болды.
Бала Әбдіжәміл ерте жастан табиғатпен етене араласып өсті. Арал теңізінің толқыны, балықшы ауылдың тұрмысы, құм мен даланың қатал да әсем табиғаты оның болашақ шығармашылығының негізгі арқауына айналды. Көрген-білгенін зердесіне тоқып, халықтың тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін, қиындықтары мен қуаныштарын терең сезінді.
Алайда балалық шағы соғыстың қасіретімен тұспа-тұс келді. 1941 жылы Әбдіжәміл небәрі 17 жасында мектепті аяқтап үлгермей, майданға аттанды. Бұл оның өмір жолындағы ең үлкен сынақтардың бірі еді.
Оқу және алғашқы қадамдары
1942 жылы Әбдіжәміл Нұрпейісов әскер қатарына алынып, Ұлы Отан соғысына қатысты. Ол Сталинград майданында соғысты, майдан даласында ерлік көрсетіп, Отан қорғаушылар қатарында ауыр күндерді басынан өткерді. Жазушы кейін өзінің соғыс жылдарындағы естеліктерін шығармаларына арқау етті. Оның көптеген кейіпкерлерінің мінез-құлқынан сол кезеңдегі адамдардың тағдырын көруге болады.
Соғыстан кейін ол 1946 жылы Алматыға оралып, Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) филология факультетіне оқуға түсті. Университет қабырғасында жүріп-ақ ол әдебиетке деген қабілетін байқатты. Әдебиет сыншыларымен, белгілі қаламгерлермен танысып, шығармашылық ортаға белсене араласты.
Әбдіжәмілдің алғашқы әңгімелері студент кезінде-ақ жарық көре бастады. 1947 жылы оның алғашқы шығармалары республикалық басылымдарда жарияланып, жас жазушының дарынды қаламгер екендігін көрсетті.
1950 жылы университетті тәмамдаған соң, ол әдебиет майданына белсене кірісіп, өзінің негізгі өмірлік жолын жазушылықпен байланыстырды. Бұл кезеңде ол әдеби ұйымдарда қызмет атқарып, жас қаламгерлердің қалыптасуына үлес қосты.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Әбдіжәміл Нұрпейісовтің шығармашылық жолы – қазақ әдебиетінің тарихындағы ең жарқын беттердің бірі. Ол ең алдымен «Қан мен тер» трилогиясымен кеңінен танылды.
«Қан мен тер» трилогиясы
1961–1970 жылдар аралығында жазылған «Қан мен тер» – қазақ прозасындағы эпикалық кең құлашты туынды. Бұл шығармада XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік өзгерістері, Арал өңіріндегі халықтың тұрмыс-тіршілігі, бай мен кедей арасындағы қайшылықтар, патшалық биліктің қысымы және революция алдындағы аласапыран кезең шынайы бейнеленген.
Трилогия кейіпкерлері – халықтың тағдыры мен болмысын айқын көрсететін тұлғалар. Нұрпейісов өз кейіпкерлерінің ішкі жан дүниесін, арман-мақсатын, қайғы-мұңын аса үлкен психологизммен суреттейді. «Қан мен тер» қазақ қоғамының өткені мен болашағын терең ойлануға жетелейтін шығарма ретінде бағаланды.
Бұл роман қазақ әдебиетінде ғана емес, бүкіл кеңестік кеңістікте жоғары бағаланды. 1974 жылы Ә. Нұрпейісовке осы еңбегі үшін КСРО Мемлекеттік сыйлығы берілді.
«Соңғы парыз» романы
1980–1990 жылдары жазылған «Соңғы парыз» – жазушының философиялық ой-толғамдарының шыңы болып саналады. Мұнда табиғат пен адам тағдыры, Арал теңізінің қасіреті, адамгершілік пен ар-ождан мәселелері көтеріледі. Романда экологиялық апаттың салдары, адамдардың моральдық жауапкершілігі көркемдік биік деңгейде бейнеленген.
«Соңғы парыз» қазақ әдебиетінде экологиялық тақырыпты көтерген алғашқы ірі туындылардың бірі болды. Бұл роман тек көркем шығарма емес, бүкіл адамзатқа ой салатын, табиғатты қорғау мәселесінің өзектілігін айқындайтын елеулі еңбекке айналды.
Басқа шығармалары мен қызметі
Әбдіжәміл Нұрпейісов тек жазушылықпен ғана шектелмей, қоғам өміріне белсене араласты. Ол ұзақ жылдар бойы Қазақстан Жазушылар одағында қызмет атқарды, «Жұлдыз» журналының бас редакторы болды. Әдеби ұйымдардағы қызметі арқылы ол қазақ әдебиетінің дамуына, жаңа буын қаламгерлердің шығармашылық жолға түсуіне зор үлес қосты.
Сонымен қатар, Нұрпейісов көптеген шетелдік әдеби ұйымдарда Қазақстан атынан сөз сөйледі. Оның шығармалары ағылшын, француз, неміс, орыс, қытай және басқа да әлем тілдеріне аударылып, халықаралық деңгейде танылды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Әбдіжәміл Нұрпейісов әрқашан қоғам өміріне бейжай қарамаған қаламгер болды. Оның шығармаларының өзегінде әлеуметтік әділетсіздікке қарсылық, халық тағдырына алаңдаушылық, экологиялық апатқа қарсы үндеу жатыр.
Жазушы Арал теңізінің тартылуы мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Ол көптеген мақалаларында, сұхбаттарында экология тақырыбын көтеріп, табиғатты қорғау – адамзаттың басты парызы екенін атап көрсетті. «Соңғы парыз» романында осы мәселені көркемдік тұрғыда терең талдап, ұлттық әрі ғаламдық трагедияға айналған теңіз қасіретін әдебиет арқылы әлемге жеткізді.
Сонымен қатар, ол қазақ қоғамындағы рухани құндылықтардың әлсіреуіне алаңдады. Шығармаларында адалдық, адамгершілік, ұлттық болмысты сақтау мәселесін алдыңғы қатарға қойды. Оның көзқарастары тәуелсіздікке дейінгі және тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдерде де өзекті болып қала берді.
Жеке өмірі
Әбдіжәміл Нұрпейісов – шығармашылықпен қатар, отбасына да ерекше көңіл бөлген тұлға. Ол өмірлік жарымен ұзақ жылдар бірге ғұмыр кешіп, бірнеше бала тәрбиелеп өсірді. Жазушы отбасында қарапайым, мейірімді, жаны жайсаң адам ретінде танылды.
Достары мен замандастары оның адалдығын, кішіпейілділігін, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсететін мінезін ерекше атап өткен. Ол қоғамда үлкен беделге ие бола тұра, ешқашан өзін жоғары қоймай, халық арасынан шыққан қарапайым жан екенін әрдайым есте сақтады.
Мұрасы және маңызы
Әбдіжәміл Нұрпейісов – қазақ әдебиетінің классигі. Оның мұрасы – қазақ халқының рухани қазынасының ажырамас бөлігі. «Қан мен тер» трилогиясы мен «Соңғы парыз» романы – әдебиетіміздің асыл қазынасына айналған шығармалар. Бұл туындылар болашақ ұрпаққа өткенімізді танытып қана қоймай, қазіргі және болашақ қоғамның алдында тұрған мәселелерді де ой елегінен өткізуге шақырады.
Жазушының еңбектері қазақ әдебиетін халықаралық деңгейге көтеріп, әлемге қазақ халқының болмысын танытты. Оның шығармашылығындағы әлеуметтік әділеттілікке ұмтылыс, экологиялық жауапкершілік, адамгершілік қағидаттары қазіргі заман үшін де аса маңызды.
Нұрпейісовтің еңбектерін мектептер мен жоғары оқу орындарының бағдарламасына енгізу – оның мұрасының мәңгілік екенін дәлелдейді. Ол – ұлт руханиятының ұлы тұлғаларының бірі.
