Иран-Ғайып өмірбаяны – ақын, драматург, қоғам қайраткері

Иран-Ғайып – қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар, ХХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХІ ғасырдың басындағы рухани кеңістікте айрықша із қалдырған ақын, драматург, аудармашы, қоғам қайраткері. Оның шығармашылығы ұлттық поэзияның терең тамырынан нәр алып, заман талабына сай жаңа өрнекпен толығып отыр. Ақынның поэзиясынан тек қана эстетикалық ләззат емес, сонымен бірге қоғамдық ой, тарихи сабақ, ұлттық сана-сезімнің қуатты үні сезіледі.
Иран-Ғайып тек өлең жазып қана қойған жоқ, драматургия саласында да елеулі еңбек етті. Оның пьесалары ұлттық театр өнерін жаңа идеялармен байытты, ал аудармалары қазақ оқырманына әлемдік әдебиеттің жауһарларын жақындатты. Сондықтан да ол – қазақ руханиятының өрісін кеңейткен қаламгерлердің бірі.

Иран ғайып өмірбаяны

Балалық шағы мен отбасы

Иран-Ғайып 1947 жылы 26 сәуірде Алматы облысының Ақсу ауданында дүниеге келген. Ақсу – тарихы терең, табиғаты сұлу, Іле Алатауының баурайында орналасқан өңір. Осындай әсем де қазыналы топырақта туған болашақ ақынның бала кезден ой-санасы, дүниетанымы қалыптасты. Оның отбасында қарапайым еңбекқор, елге сыйлы адамдар өмір сүрді.
Әкесі егіншілік пен мал шаруашылығын қатар ұстаған, ауыл тұрмысын жан-жақты меңгерген адам болса, анасы – мейірімді, ұқыпты, бала тәрбиесіне ерекше мән берген жан еді. Отбасындағы рухани орта болашақ ақынның алғашқы қадамдарына ықпал етті. Әкесі мен анасының ұлттық дәстүрді, халық ауыз әдебиетін, салт-дәстүрді қадірлеуі жас Иранның бойына қазақы болмыстың нәрін сіңірді.
Ауылдағы қарттардың әңгімесін тыңдап өскен бала ақын халық тарихы, батырлар жыры, аңыз-әфсаналармен ерте танысты. Оның қиялы ұшқыр болып, жастайынан өлең шығарып, сөзге үйірсектенді. Әрбір қазақ баласының ертегі тыңдап өсуі қалыпты жағдай болса, Иран-Ғайып үшін ол болашақ шығармашылықтың бастауы болды.

Білім алуы мен алғашқы қадамдары

Орта мектепті туған ауылында тәмамдаған соң, ол жоғары білім алуға бет бұрды. Иран-Ғайып Алматыдағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) филология факультетіне оқуға түсті. Университет қабырғасында жүріп, ол әдебиет теориясын, әлемдік және қазақ әдебиетінің тарихын терең меңгерді. Бұл кезең оның шығармашылық әлеуетінің ашылуына жол салды.
Студенттік жылдары-ақ жас ақынның өлеңдері мерзімді баспасөзде жариялана бастады. Оның алғашқы өлеңдерінен-ақ өзгеше ойлау, бейнелеудің тың тәсілдері байқалды. Әдеби ортаға батыл араласқан ол қаламгерлер мен сыншылардың назарын аударды.
Оқуды бітіргеннен кейін ол журналистика саласында да қызмет атқарып, әдеби-мәдени басылымдарда еңбек етті. Бұл тәжірибе оның тілдік шеберлігін ұштап, қоғамдық құбылыстарды терең түсінуге көмектесті. Журналист ретінде ол халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігін, қоғамдағы өзгерістерді байқады, соны шығармаларына өзек етті.

Шығармашылығы, қызметі мен жетістіктері

Иран-Ғайып поэзияға жаңаша леп әкелген қаламгерлердің бірі болды. Оның алғашқы жыр жинақтары оқырмандарды терең философиялық ойға жетелейтін образдылығымен ерекшеленді. Ол поэзияда ұлттық дәстүр мен әлемдік әдебиеттегі модернистік үрдістерді ұштастырды.
Ақынның өлеңдерінде адамның ішкі жан дүниесі, рухани ізденісі, уақыт пен кеңістікке деген көзқарасы көрініс тапты. Оның «Шекспир мен Серке», «Моцарт пен Сальери», «Фирдоуси» сияқты драмалық туындылары қазақ театры сахнасында қойылып, көрерменнің ыстық ықыласына бөленді. Драматург ретінде Иран-Ғайып тарихи тұлғаларды, өнер мен ғылым қайраткерлерін сахнаға шығарып, олардың рухани әлемін көркем бейнеледі.
Ақын аударма саласында да белсенді еңбек етті. Әлем классиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аударып, ұлттық әдебиет қазынасын байытты. Бұл еңбектері үшін ол түрлі әдеби сыйлықтарға ие болды. Оның шығармалары тек Қазақстанда ғана емес, шетелде де жарияланып, көптеген тілдерге аударылды.
Жазушының еңбектері мемлекет тарапынан да жоғары бағаланды. Ол Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі атанып, түрлі мемлекеттік марапаттарға ие болды.

Қоғамдық және саяси көзқарастары

Иран-Ғайыптың шығармашылығында қоғамдық-саяси тақырып ерекше орын алады. Ол әрқашан ел тағдырына алаңдап, халықтың болашағы туралы толғанды. Кеңестік дәуірде де, тәуелсіздік жылдарында да ол ұлттық мүддені қорғап, қазақ тілінің, әдебиетінің, мәдениетінің дамуына үлес қосты.
Ақынның поэзиясында әділетсіздікке қарсылық, еркіндікке ұмтылыс, тарихи әділеттілікті орнатуға деген талпыныс анық байқалады. Ол қазақ халқының ғасырлар бойғы күресі мен азаттық арманын жырлап, қазіргі қоғамдағы өзгерістерді сыншыл көзбен бақылады.
Саяси қайраткер болмаса да, ол өз өлеңдері мен драмалары арқылы халыққа ой салды, ұлттық рухты көтерді. Жазушының азаматтық ұстанымы – халықтың бірлігі мен тәуелсіздігін сақтау.

Жеке өмірі

Ақынның жеке өмірі де шығармашылығымен сабақтасып жатты. Ол отбасы құрып, балалар тәрбиеледі. Жары – оның сенімді серігі, рухани тірегі болды. Ұрпақ тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген ол ата-ана ретінде де үлгі көрсетті.
Жеке өмірінде қарапайым, кішіпейіл жан болғаны туралы замандастары жиі айтады. Ол достарына адал, әріптестеріне қолдау көрсеткен азамат ретінде есте қалды. Шығармашылық жолындағы қиындықтар мен қоғамдағы өзгерістер оның өмірінде түрлі сынақ әкелсе де, ол ешқашан өз ұстанымынан тайған жоқ.

Мұрасы мен маңызы

Иран-Ғайыптың әдеби мұрасы – қазақ руханиятының алтын қорына қосылған құнды дүниелер. Оның өлеңдері, драмалары, аудармалары – келешек ұрпақ үшін рухани азық. Ақынның шығармашылығынан ұлттық дәстүр мен заманауи ойдың тоғысын көруге болады. Ол – қазақ әдебиетінде дәстүр мен жаңашылдықты ұштастыра білген қаламгер.
Мұрасы тек әдебиетпен шектелмейді. Оның шығармаларынан ұлттық сана-сезімді оятатын, халықты болашаққа сеніммен жетелейтін идеялар табуға болады. Жастар үшін оның еңбектері үлгі-өнеге, ал зерттеушілер үшін – тың тақырып.
Қазақ театрына қосқан үлесі де ерекше. Оның драмалары сахналық өнердің дамуына ықпал етіп, актерлерге жаңа мүмкіндіктер ашты. Әлемдік классиктерді қазақ тілінде сөйлету арқылы ол қазақ әдебиетінің көкжиегін кеңейтті.