Смағұл Елубай өмірбаяны
Смағұл Елубай – қазақ әдебиеті мен мәдениетінің тарихында өзіндік орны бар жазушы, публицист, драматург әрі қоғам қайраткері. Оның шығармашылығы қазақ халқының өткен ғасырдағы ең күрделі кезеңдерін, тарихи қасіреттерін және рухани ізденістерін көркем бейнелеуге арналған. Жазушының қаламынан туған романдар мен повестер, мақалалар мен драмалық туындылар қазақ оқырманына терең ой, тарихи сабақ және рухани қуат сыйлайды.
Әсіресе, Елубайдың шығармашылық мұрасы қазақ халқы бастан өткерген ашаршылық, қуғын-сүргін, соғыстан кейінгі ауыр жылдар, қоғамдағы өзгерістер секілді тақырыптарды көркемдікпен ашып көрсетуімен құнды. Ол тек көркем әдебиет өкілі ғана емес, сонымен қатар ұлттық тарихты жаңаша пайымдауға атсалысқан ойшыл тұлға. Оның шығармалары арқылы бүгінгі және болашақ ұрпақ тарихи жадымен қайта қауышып, өткеннің қателігін түсініп, болашаққа сеніммен қарауға мүмкіндік алады.
Осы тұрғыдан алғанда, Смағұл Елубайдың өмірі мен шығармашылығын зерделеу – тек әдебиеттанулық міндет емес, сонымен қатар қоғамдық сана үшін де аса маңызды.
Смағұл елубай өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Смағұл Елубай 1947 жылы қазіргі Түркіменстан жеріндегі қазақ диаспорасы арасында дүниеге келген. Оның туған аймағы – ежелден қазақ қауымы қоныстанған, дәстүр мен салт-сананы берік сақтаған өңір. Отбасы қарапайым шаруа адамдары болғанымен, қазақы рух пен ұлттық мәдениетке бай еді. Әкесі еңбекқор, әділдігімен танылған адам болса, анасы бала тәрбиесінде мейірім мен ізгілікті бірінші орынға қойған жан болған.
Балалық шағы қиын кезеңдерге тұспа-тұс келді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдардағы тапшылық, шаруашылықтағы қиындықтар, тұрмыстың ауырлығы оның өмірлік тәжірибесін қалыптастырды. Дегенмен, ауылдың дархан табиғаты, дәстүрге бай ортасы, үлкендердің әңгімелері болашақ жазушының дүниетанымын кеңейтіп, қиялына қанат бітірді.
Елубайдың әулетінде ауыз әдебиеті мен халық өнеріне ерекше құрметпен қараған. Бала Смағұл ауыл ақсақалдарынан батырлар жыры мен тарихи аңыздарды тыңдап өсті. Бұл оның кейінгі шығармашылығында халықтық рухты, эпикалық тынысты бейнелеуіне ықпал етті.
Отбасының әлеуметтік жағдайы орташа болса да, білімге деген құштарлық басты құндылық саналды. Смағұлдың алғашқы ұстаздары оның ерекше зеректігін байқап, оқу-білімге баулыды. Балалық шағында ол кітап оқуға құмар болып, ауыл кітапханасындағы барлық туындыларды дерлік меңгерді. Осы әуестік болашақта үлкен жазушылық жолға бастар баспалдаққа айналды.
Білімі мен алғашқы қадамдары
Смағұл Елубай мектепті тәмамдағаннан кейін Алматыға аттанып, Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) журналистика факультетіне оқуға түседі. Бұл таңдауы кездейсоқ емес еді: бала кезінен қалам ұстаған ол газет-журналдарға шағын мақалалар, әңгімелер жазып жүрген. Университет қабырғасында жүріп, қазақ және әлем әдебиетін терең зерттейді, журналистиканың қыр-сырына қанығады.
Студенттік кезеңде Елубайдың алғашқы шығармашылық ізденістері басталды. Әдеби үйірмелерге қатысып, жас жазушылардың бас қосуларына барды. Оның алғашқы әңгімелері мен очерктері республикалық басылымдарда жарияланып, әдеби ортада жас дарын ретінде таныла бастады.
Университетті бітіргеннен кейін ол бірқатар мерзімді басылымдарда жұмыс істеді. Журналистикадағы тәжірибесі кейінгі прозалық шығармаларында айқын көрініс тапты: нақты деректерге сүйену, қоғамдық құбылыстарды терең талдау, адамдар тағдырын әлеуметтік тұрғыдан бейнелеу – соның жемісі.
1970-жылдары ол Қазақстан Жазушылар одағының жанындағы жас қаламгерлер ортасына тартылып, өзінің алғашқы кітаптарын шығара бастайды. Осы кезеңнен бастап Елубайдың шығармашылық жолы қалыптасып, оның есімі қазақ әдебиетінде орныға түсті.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Смағұл Елубайдың әдебиеттегі басты еңбегі – тарихи тақырыптағы романдары. Оның шығармаларында ХХ ғасырдың ең күрделі кезеңдері – ашаршылық жылдары, сталиндік қуғын-сүргін, соғыстан кейінгі ауыр ахуал көркем бейнеленген.
Ең белгілі шығармаларының бірі – «Ақ боз үй» романы. Бұл туынды қазақ халқының 1930-жылдардағы ашаршылық қасіретін бейнелейтін эпикалық шығарма. Романның басты құндылығы – тарихтың ең қасіретті беттерін көркем әдебиет арқылы ел санасына жеткізуі. Кітапта қарапайым адамдар тағдыры, ұлттық болмыстың күйреуі, халықтың қайғы-қасіреті кең қамтылып, философиялық тереңдікпен берілген.
«Ақ боз үй» романы қазақ әдебиетінде «Ашаршылық трилогиясының» алғашқы бөлігі ретінде белгілі. Кейін жазушы осы тақырыпты жалғастырып, басқа романдарында да тарихи қасіретті жан-жақты суреттеді.
Оның публицистикасы да терең ойға негізделген. Смағұл Елубай қоғамдық-саяси мақалаларында ұлттық сана, тәуелсіздік идеясы, мәдениет пен тіл мәселелерін көтерді. Оның мақалалары 1980–1990 жылдардағы қоғамдық пікірдің қалыптасуына елеулі ықпал етті.
Сонымен қатар, Елубай драматургия саласында да еңбек етті. Оның пьесалары театр сахналарында қойылып, көрерменнің ыстық ықыласына бөленді. Ол қазақ кино өнерінде де жұмыс істеп, сценарий жазумен айналысты.
Жазушының еңбектері бірнеше тілге аударылып, халықаралық деңгейде де мойындалды. Ол Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды. Әдебиеттегі еңбегі үшін «Құрмет» орденімен марапатталған.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Смағұл Елубай – тек жазушы ғана емес, ұлттық мүддені қорғап жүрген қоғам қайраткері. Оның қоғамдық ойлары әр кезеңде қазақ халқының болашағына алаңдаушылықтан туындады.
1980–1990 жылдары, Кеңес Одағының соңғы кезеңінде ол ұлттық тарихтың ақтаңдақтарын ашық айтуға тырысты. Ашаршылық, қуғын-сүргін, тіл мәселесі, ұлттық мәдениеттің жойылып кету қаупі – оның публицистикасының басты тақырыптары болды.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары да Елубай қоғамдағы әділетсіздіктерге үн қосып отырды. Ол демократия, еркіндік, адам құқығы сияқты құндылықтарды қолдады. Әсіресе, тіл мен мәдениетті сақтау мәселесінде белсенді пікір білдіріп, мемлекеттік тілдің қоғамдағы мәртебесін нығайтуға шақырды.
Жазушы саясат сахнасына тікелей араласпаса да, оның мақалалары мен сұхбаттары қоғамдық пікірге зор ықпал етті. Ол қазақ халқының тарихи жадына оралуын, отарлық санадан арылуын басты міндет деп санады.
Жеке өмірі
Смағұл Елубайдың жеке өмірі көпшілікке ашық бола бермегенімен, ол әрқашан отбасы құндылықтарын жоғары бағалаған тұлға. Жазушы жұбайымен бірге бірнеше бала тәрбиелеп өсірген. Оның ұрпақтары да шығармашылыққа, білімге жақын болып қалыптасқан.
Елубайдың жанұясы оның шығармашылық жұмысына қолдау көрсетіп, өмірлік серігі әрқашан сенімді тірек болған. Жазушы өз сұхбаттарында отбасының ынтымағы мен сүйіспеншілігі – шығармашылық табыстың негізі екенін жиі атап өтеді.
Ол қарапайым өмір салтын ұстанған, даңқ пен дабыраға әуес болмаған. Уақытының көп бөлігін кітап оқуға, жазуға арнаған. Сонымен қатар, жастармен кездесулер өткізіп, тәлімгерлік қызмет атқарған.
Мұрасы мен маңызы
Смағұл Елубайдың әдеби мұрасы – қазақ халқының ХХ ғасырдағы тарихи жадының көркем айнасы. Оның шығармалары арқылы оқырман ұлттың басынан өткен зұлмат жылдарды сезініп, тарихпен бетпе-бет келеді.
«Ақ боз үй» және басқа да романдары тарихи әділеттілікті қалпына келтіруге үлкен үлес қосты. Бұрын жабық тақырып болған ашаршылықты көркем әдебиет арқылы айту – ұлт санасында серпіліс туғызды. Бұл тұрғыдан Елубайдың еңбегі ұлт руханияты үшін баға жетпес қазына болып табылады.
Сонымен бірге, ол қазақ әдебиетін әлемдік деңгейде танытуға үлес қосты. Оның шығармалары бірнеше тілге аударылып, шетелдік оқырманға қазақ халқының тағдырын таныстырды.
Смағұл Елубайдың мұрасы – тек әдеби мұра ғана емес, ұрпаққа аманат. Ол шығармалары арқылы болашақ ұрпаққа өткенді ұмытпауға, тарихи сабақтан үйренуге шақырады.
