Мекемтас Мырзахметұлы өмірбаяны – Абайтанудың алып тұлғасы
Қазақ руханияты мен әдебиеттану ғылымының тарихында ерекше орны бар тұлғалардың бірі – Мекемтас Мырзахметұлы. Ол – қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының мұрасын терең зерттеп, абайтану ғылымының жаңа деңгейге көтерілуіне өлшеусіз үлес қосқан ғалым. Филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, абайтану мектебінің негізін қалаушылардың бірі ретінде Мекемтас аға қазақ әдебиеті мен мәдениетінің ірі тұлғасы болып саналады.
Ол тек зерттеуші ғалым емес, сонымен бірге ұлттық рух пен ой еркіндігінің жаршысы, адамгершілік пен имандылықты биік қойған ұстаз, ұлт зиялысы болды. Оның еңбектері тек әдебиет саласын ғана емес, философия, тарих, дінтану мен мәдениеттану бағыттарын да қамтиды. Мекемтас Мырзахметұлы өзінің саналы ғұмырын қазақтың рухани тұтастығын, ұлттық дүниетаным мен ой жүйесін сақтап қалуға арнады.
Mекемтас Mырзахметов өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Мекемтас Мырзахметұлы 1930 жылы 9 мамырда қазіргі Түркістан облысының Түлкібас ауданына қарасты Майтөбе ауылында дүниеге келген. Бұл кезең қазақ халқы үшін аса ауыр, ашаршылық пен саяси қуғын-сүргіндермен өрілген қиын жылдар болатын. Мекемтастың әкесі – Мырзахмет, қарапайым еңбек адамы, ел ішінде сыйлы, адал адам болған. Анасы – шаңырақтың ұйытқысы, балаларына рухани тірек бола білген мейірімді жан.
Отбасы кедей тұрмыста өмір сүрді. Ашаршылық пен жоқшылық жылдары олардың тұрмысын одан сайын ауырлатты. Мекемтас балалық шағында өмірдің қатаң шындығын ерте татып, жоқшылық пен тауқыметтің не екенін жасынан сезінді. Ол кейін өзінің естеліктерінде сол жылдарды: «Ашаршылықта біз нан емес, үміт іздеп өстік. Анамның қайраты мен сабыры мені аман алып қалды» – деп сипаттаған.
Бала Мекемтас оқу мен білімге ерекше құштар болды. Мектепке барған сәттен бастап үздік оқушылар қатарында болып, мұғалімдердің үмітін ақтады. Үлкендердің айтқан әңгімелерін, ертегілер мен жырларды сүйіп тыңдайтын, есте сақтау қабілеті өте жоғары еді. Анасы оның зеректігін байқап, «бұл бала елдің сөзін сөйлейтін азамат болады» деп жиі айтатын.
Мекемтас бала кезінде табиғатты жақсы көріп, кітап оқуға бейім болып өсті. Қиындыққа толы балалық шағы оның ерік-жігерін шыңдап, өмірге деген көзқарасын қалыптастырды. Өмірдің сынағы мен таршылығы оны мықты, қайсар, рухы биік адамға айналдырды.
Оқу жолы және алғашқы қадамдар
Мекемтас Мырзахметұлы 1948 жылы Түлкібас ауданындағы Абай атындағы қазақ орта мектебін үздік бітіріп шықты. Сол жылы ол Алматы қаласындағы Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының филология факультетіне түседі. Бұл оқу орны қазақтың болашақ ғалымдары мен жазушыларын тәрбиелейтін рухани орда еді.
Институт қабырғасында жүріп Мекемтас әдебиетке, тілге, тарихқа ерекше ден қойды. Ұстаздары қатарында Сәбит Мұқанов, Қажым Жұмалиев, Есмағамбет Ысмайылов секілді ірі тұлғалар болды. Олар жас шәкірттің білімге деген ынтасын, зеректігін байқап, ерекше қамқорлық танытты.
1953 жылы жоғары оқу орнын тәмамдаған соң, жас маман Ташкент қаласындағы Низами атындағы мемлекеттік педагогикалық институтқа жолдамамен жіберілді. Сол жерде ол оқытушылық және ұйымдастырушылық қызметтер атқарып, кафедра меңгерушісі, факультет деканы, кейін проректор деңгейіне дейін көтерілді. Бұл жылдары ол өз ісіне адал, білім мен мәдениетке берілген ұстаз ретінде танылды.
1960-жылдардың басында Мекемтас аға ғылым жолына бет бұрып, Абай шығармашылығын зерттеуге ден қойды. 1965 жылы ол «Абай Құнанбаевтың әдеби мұрасының зерттелу жайы» тақырыбында кандидаттық диссертациясын сәтті қорғады. Бұл еңбек сол уақыттағы абайтану ғылымына жаңа серпін берді.
Ғылымға деген қызығушылығы арта түскен ғалым кейінгі жылдары Абай және Мұхтар Әуезов шығармашылығын салыстыра зерттеп, «Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары» тақырыбында докторлық диссертациясын қорғайды (1989). Осы зерттеу еңбегі оны Қазақстандағы ірі абайтанушылардың қатарына қосты.
1990-жылдары Мекемтас Мырзахметұлы Абай атындағы педагогикалық институтта, кейіннен Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде профессор, кафедра меңгерушісі болып қызмет атқарды.
Оның жетекшілігімен көптеген жас ғалымдар диссертацияларын қорғап, абайтану саласында еңбек етіп жүрген белгілі тұлғалар қалыптасты.
Ғылыми және шығармашылық қызметі
Абайтану саласындағы еңбектері
Мекемтас Мырзахметұлының ең басты еңбегі – абайтану ғылымын жүйелі түрде қалыптастырып, оны жаңа деңгейге көтеруі. Ол Абайдың шығармашылық әлемін тек әдеби тұрғыдан емес, философиялық, діни және мәдени қырынан да зерттеді.
Ғалымның «Абай және Шығыс» атты еңбегі қазақ әдебиетінің шығыстық дәстүрмен байланысын жан-жақты талдайтын бірегей зерттеу болып саналады. Бұл кітапта Абайдың дүниетанымының түп-төркіні шығыс сопылық философиясынан бастау алатынын дәлелдей отырып, ақынның шығармаларындағы рухани ізденіс пен адамгершілік мұраттарды ашып көрсетеді.
Мекемтас Мырзахметұлы Абайдың мұрасын зерттеуде жаңашыл көзқарас ұсынды. Ол Абайды тек ақын, ойшыл ретінде емес, ұлттың рухани реформаторы, адамдық парасаттың символы ретінде таныды. Ғалым Абайдың поэзиясындағы «толық адам» концепциясын терең талдап, оны қазақ дүниетанымының негізі ретінде қарастырды.
Мұхтартану және басқа зерттеу бағыттары
Мекемтас Мырзахметұлының тағы бір маңызды ғылыми бағыты – Мұхтар Әуезовтің шығармашылығын зерттеу. Ол Әуезовтің Абай туралы зерттеу еңбектерін зерделей отырып, екі тұлғаның рухани сабақтастығын ашып көрсетті.
Оның «Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары» атты докторлық еңбегі – қазақ әдебиеттану ғылымындағы аса құнды зерттеу. Бұл еңбекте Әуезовтің Абайды зерттеу әдіснамасы, философиялық тұрғыдан қарау ерекшеліктері мен әдеби талдау тәсілдері жүйеленді.
Мекемтас аға сондай-ақ Бауыржан Момышұлының әдеби мұраларын жинақтап, зерттеумен де айналысты. Ол батырдың өмірі мен шығармашылығына арналған еңбектерді жариялап, бауыржантану бағытының дамуына жол ашты.
Сонымен қатар ғалым түркітану және ясауитану салаларында да елеулі еңбектер қалдырды. Ол Қожа Ахмет Ясауидің ілімін, сопылық дәстүрдің қазақ дүниетанымындағы орнын зерттеп, Абай мен Ясауи арасындағы рухани үндестікті дәлелдеді.
Негізгі еңбектері
Мекемтас Мырзахметұлының өмір бойғы ізденістерінің нәтижесінде ондаған ғылыми монографиялар мен жүздеген мақалалар жарық көрді. Оның белгілі еңбектері қатарында:
- «Абай және Шығыс»
- «Абайдың адамгершілік мұраттары»
- «Мұхтар Әуезов және абайтану мәселелері»
- «Абай жүрген ізбенен»
- «Түркістанда туған ойлар»
- «Бауыржан Момышұлы және ұлттық рух»
Бұл еңбектердің барлығы қазақ әдебиетінің рухани негіздерін терең түсінуге ықпал етті.
Марапаттар мен жетістіктер
Мекемтас Мырзахметұлының ғылыми еңбектері мен педагогикалық қызметі жоғары бағаланды. Ол Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының иегері, «Парасат» және «Құрмет» ордендерінің кавалері болды. Сонымен қатар, Түркі әлеміне қосқан үлесі үшін халықаралық сыйлықтармен де марапатталды.
Ғалым өмірінің соңына дейін елдің мәдени өміріне белсене араласып, ғылыми конференциялар мен рухани жиындардың тұрақты қатысушысы болды.
Қоғамдық және рухани көзқарастары
Мекемтас Мырзахметұлы ғылымда ғана емес, қоғамдық ойда да белсенді тұлға болды. Ол ұлттық рух, тіл мен дін мәселесіне қатысты батыл пікірлер айтып, қазақ қоғамының болашағы туралы терең ой қозғады.
Ол әрдайым Абайдың идеяларын заман талабымен байланыстырып, қазақ халқының рухани жаңғыруы тек білім мен тәрбие арқылы мүмкін екенін насихаттады. Оның айтуынша, елдің дамуы экономикалық көрсеткіштермен емес, адамның рухани кемелдігімен өлшенуі тиіс.
Мекемтас аға Абайдың «толық адам» ілімін қазақ қоғамының моральдық негізі деп білді. Ол жастарға үнемі: «Адам болу – білімді болудан да жоғары. Адамдық қасиет – ұлттың тірегі» – деп айтатын.
Ол ұлттық құндылықтарды сақтап, шетелдік мәдени ықпалға сын көзбен қарау қажеттігін де жиі ескертті. Ғалымның рухани ұстанымы – ислам мен шығыстық даналыққа сүйенген адамгершілік философиясы болды.
Жеке өмірі
Мекемтас Мырзахметұлы отбасылы, бірнеше баланың әкесі, немере-шөберелер сүйген ардақты әке болды. Ол отбасында өте қарапайым, кішіпейіл, адал адам ретінде танылды.
Жұбайы мен балалары әрқашан оның ғылыми жолына қолдау білдіріп отырды. Мекемтас аға бос уақытында кітап оқуды, табиғатта серуендеуді ұнататын. Оның үйі әрдайым кітапқа толы, рухани ортаға айналған.
Ол шәкірттеріне де әкелік мейіріммен қарайтын. Көптеген жас ғалымдар оны «ұстазым ғана емес, өмірлік кеңесшім» деп сипаттайды.
Мұрасы мен маңызы
Мекемтас Мырзахметұлы – артына бай рухани мұра қалдырған тұлға. Оның еңбектері қазақ әдебиеттануының, абайтану мен мәдениеттанудың алтын қорына енді.
Ол қалыптастырған ғылыми мектеп бүгінде көптеген зерттеушілердің еңбегінде жалғасын табуда. Абайдың дүниетанымын, философиясын терең түсіндіруде Мекемтас Мырзахметұлының еңбегі орасан.
Оның зерттеулері арқылы Абай тек қазақтың ақыны емес, жалпы адамзаттық деңгейдегі ойшыл тұлға ретінде танылды. Сонымен бірге ғалым қазақ қоғамына өз рухани тамырына оралу, адамдық пен әділдікке сүйену қажет екенін үнемі айтып отырды.
2021 жылы Мекемтас Мырзахметұлы 91 жасында дүниеден өтті. Бірақ оның артында қалған еңбектері мен ұрпақ санасына сіңген өнегесі қазақ руханиятының мәңгілік байлығына айналды.
