Құрманай Бахтиярқызы өмірбаяны – өмір жолы мен шығармашылығы
Қазақ өнерінің кең даласында, сөз бен әуеннің қиылысында жарқ етіп өткен тұлғалардың бірі — Құрманай Бахтиярқызы. Ол ақын, сазгер, асаба, көркем сөз оқу шебері ретіндегі қызметімен тыңдарман жүрегіне жол тапты. Оның шығармашылығы — сезімге толы өлеңдер мен ән сөздері, адам арасындағы сырлы қатынастар, мағыналы ойлар арқылы өріліп келді. Қазақ мәдениетінде сөз өнеріне, ән әлеміне қосқан үлесі ерекше: өнердің көп саласында өзін көрсетуі, өмірге деген белсенділігі, руханиятқа адалдығымен есте қалды.
Осы мақалада біз оның өмір жолын — балалықтан бастап өлімге дейінгі кезеңін — жан-жақты қарастырып, шығармашылығы, қоғамдық көзқарастары, жеке өмірі мен үлгісі туралы кеңінен баяндамақпыз.
Құрманай бахтиярқызы өмірбаяны
Балалық және отбасы
Құрманай Бахтиярқызы 1975 жылдың 24 мамырында дүниеге келген деген мәлімет бар. Ол Түркістан облысы, Қазығұрт ауданы аумағында дүниеге келген. Өзінің бір жазбасында “Анашым Рәббиысына қайтты” деп хабарлағандай, оның бақилық болған анасы туралы да сөз болды. Өмірінің соңғы күндерінде оның балаларымен бірге жариялаған хабарламасында «артында Ханшайым, Толғанай, Сұңқар атты ұлы мен қыздары қалды» деген сөздер кездеседі.
Отбасы туралы жалпы хабарлар шектеулі. Бірақ белгілісі — Құрманай отбасының тұңғыш баласы болған. Ол бала кезінде әдебиетке, өлеңге жақын өскен. Бесінші сыныптан бастап өлең жазып бастағаны туралы өзі айтқан деректері бар. Сонымен қатар, ол жас кезінен домбыра тартып, ән мен сөз дүниесіне әуестік танытқан.
Балалық шағы — адам тұлғасының іргетасындай. Сол кезеңде оның қиялы, сезімі қалыптасты, табиғатқа, махаббатқа деген құштарлығы, ішкі жан ойлары — барлығы сол шақтан кіріп, кейінгі шығармашылыққа бастау болды. Отбасы ортасының жағдайы, ата-анасының қолдауы немесе қиындықтары туралы нақты мәліметтер көп емес, бірақ өнерге жол салуында отбасының ықпалы болған болар.
Балалық кезеңдегі ортасы, мектептегі ұстаздары, әдеби орта, қарапайым халықтың мәдениеті — бәрі оның жан дүниесіне әсер еткен. Сол себептен Құрманай сол ортадан алған әсерлерін өлеңдер мен әндерге айналдырып жүрді.
Оқу және алғашқы қадамдар
Құрманай мектеп кезеңінде әдеби мәтіндерді сүйіп оқыды, мектепте шығармашылыққа қатысып, әдеби байқауларға белсене қатысты. Ол сондай-ақ спортқа да қызығушылық танытқан: дзюдо мен волейболмен шұғылданған. Бір сұхбатында ол:
«Кезінде 53 кг салмақпен талай жарыстарға қатыстым. Ақын болмасам, спортта чемпион болар едім» — деген.
Бұл оның бала кезінен дене шынықтыруға, тәртіпке, жігер мен берік рухқа баулығанын көрсетеді. Спорттағы тәрбие — өмірге деген күш, табандылық, шыдамдылық алатын мектеп болды.
Мектеп бітірген соң, Құрманай жоғары білім алған деген нақты дерек табылмады. Бірақ оның өнерге бет бұруы — әдебиет, поэзия, музыкалық сөз жазу бағытында болды. Жас кезден-ақ өлеңдер жаза бастады, кейін негізгі қызметін осы салаға арнады.
Алғашқы қадамдары — айтыстарға, әдеби кездесулерге қатысу, шығармаларын ортаға салу. Ол өзінің алғашқы өлеңдерін мектеп кезінен бастап жазғанын еске алады. Әсіресе қол астындағы рухани ізденістер, кітап оқулары, сыныптастары мен ұстаздарымен диалогтары — бәрі оның шабыт көзі болды.
Өнерге бет бұру кезеңінде шығармашылық дағдысын дамыту үшін ол көп оқыды, өз сөзін түйдектеді, өлеңнің формасын, ритмін меңгерді. Сондай-ақ музыка мен саздың үйлесімділігін іздеді: сөз бен әуен арасындағы үйлесімділік оған кейінгі жұмыстарына негіз болды.
Шығармашылық жолдың алғашқы сатысында ол кіші көлемде өлеңдер, сөздер жазып, оларды достарыма, өнер ортаға ұсынумен шектеліп жүрді. Алайда осы алғашқы қадамдар оның даралығын танытып, болашақта үлкен шығармашылыққа бастау болды.
Шығармашылық / Қызмет / Жетістіктер
Шығармашылық бағыты
Құрманай Бахтиярқызы — көп қырлы өнер адамы. Ол:
- Ақын — сезім мен ойдың үйлесімімен өлеңдер жазды.
- Сазгер — ән мәтіндерін құрастырып, музыкалық жобаларға қатысты.
- Асаба — өнер-жобаларда сөз сөйлеп, кейде мерекелік іс-шараларда асабалық қызмет атқарды.
- Көркем сөз оқу шебері — поэзия мен прозаны мәнді, әсерлі жеткізу өнерін меңгерді.
Оның шығармаларында махаббат, ғашықтық, тағдыр, адам жүрегіндегі сырлар, өмірлік қателіктер мен үміт, күрес, рухани ізденістер сияқты тақырыптар көп кездеседі.
Көпшілікке танымал ән мәтіндері:
- «Толғанай» — бұл ән Құрманайдың алғашқы хиттері қатарында саналады.
- «Вокзалда қауышқан қыз» — халық арасында ерекше ықыласқа бөленген сөздердің бірі.
- «Жаяу» — жүрек тебірентетін ән сөздерінің бірі.
- «Алматының түндері-ай» — кең танылған, репертуарға қосылған ән.
Осы шығармалар арқылы ол тыңдарманға сырлы сөздер, мәнді ойлар жеткізді. Оның өлеңдері мен ән мәтіндері — қазақ тілінің әсемдігін сақтай отырып, заманауи өмірге сай өрнектелген.
Қызметі мен көріністері
Құрманай өнер әлемінде белсенді болып, түрлі жобаларда, телебағдарламаларда қонақ ретінде қатысып, өмірі мен шығармашылығы туралы әңгімеледі. Ол «Өмір көркем» сынды телешоуларға қатысты, өнер туралы ойларын ортаға салды, өзіне тән шынайылық пен шөгініспен сөз айтты.
Сонымен бірге, әлеуметтік желілерде өзінің шығармашылық, денсаулық және күнделікті өмірі туралы жазбалар жариялады. 2024 жылы ол ауыр жағдайда болғанын ашық айтып, бірнеше ота жасалғанын жеткізді. Ол бұл кезеңде: «Бұл да бір сынақ, жеңіп шығамын» деген күші мен оптимизмі бар мәлімдеме жасады.
Өнердегі атқарған қызметі — ән мәтіндерін жазу, сахналық жобаларға қатысу, поэзия кештері мен көркем сөз оқу шараларында өнер көрсету, шығармашылық клубтар мен әдеби ортада белсенді болу.
Жетістігі ретінде оны мәдениет саласының үздігі атағымен марапаттағаны туралы хабарлады. Оның мәтіндері көптеген әншілер орындауында халыққа жетті, ол өнерде мойындалды.
Жетістіктер мен танымалдылығы
Құрманайдың шығармалары — қазақ өнер сахнасының үздік туындылары қатарында. Оның әндері радио, ТВ эфирінде орын алып, тыңдаушыларды баурады. Мәтіндері көптеген орындаушылардың репертуарына енді.
Ол алақандай жазылған сөздерімен көптің жүрегіне жол тауып, ұлттық өнердің дамуына үлес қосты. Оның атағы өмірден өткеннен кейін де есте қалуы — өнерге деген хасы адалдық пен ізгілік белгісі.
Өлеңдері мен әндері арқылы ол қазіргі жастарға шабыт, рухани серік болды. Оның туындылары жадта қалатын, оқылып, жатталып жүретін сөздерге айналды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Құрманай Бахтиярқызы — ең алдымен руханият, адамгершілік, махаббат туралы ойлармен сөйлеген тұлға. Ол кейде әлеуметтік мәселелерге үн қатты, шығармаларында қоғамдағы келеңсіздіктерге назар аударатын. Мәселен, адам тағдыры, ажырасу, жалғыздық, сөздің ауыртпалығы сияқты тақырыптарды қозғады.
Саяси партия немесе қоғамдық қозғалысқа ашық қосылғандығы туралы ақпарат жоқ. Оның қоғам алдындағы пікірі — өнер арқылы, сөз арқылы көрінді. Ол өз шығармашылық қызметімен, ашық сұхбаттарымен, адамдарға деген шынайы жүректен шыққан үнмен қоғамдық мәні бар тұлға болды.
Оның сөзі: «Менің демеушім — халқым» — шығармашылық пен халық, мәдениет пен қоғам арасындағы байланысты көрсетті. Оның бұл сөзі өнерінің бағытын, адамдармен қарым-қатынасқа деген сенімін білдірді.
Денсаулық мәселесінде де ол қоғаммен ашық бөлісті, ауыр халде жатқанын жариялады. Бұл қалың халықтың жүрегіне жақындау, адамдарға шынайылық таныту әрекеті болды.
Осылайша, қоғамдық пікірлерді белсенді түрде көтермесе де, өзіндік тұғырлы көзқарастары — рухани, мәдени, адамгершілік бағытта болды.
Жеке өмірі
Құрманай Бахтиярқызының жеке өмірі — көпшілікке қызықты әрі кейде даулы тақырып болды. Ол үш рет тұрмыс құрды, отбасы мәселелері мен махаббат жолында түрлі қақтығыстарды бастан өткерді.
Некелері, балалары
Бірінші некесі — ол 18 жасында тұрмысқа шыққан деген мәлімет бар. Сол некеден Ханшайым атты қызы дүниеге келген. Кейін некелері сәтсіз аяқталған.
Екінші некесі — сол некеден Толғанай есімді қызы туған. Бірақ сол кезеңде күйеуінің «Қызымның әкесі мен емеспін» деген сөзіне байланысты ажырасқанын өзі айтқан. Ол бұл сөзге шыдап тұра алмағанын ашық айтты.
Үшінші некесі — өзінен 12 жас кіші жігітке тұрмысқа шыққанын өзі жариялады. Сол некеден ұл туған. Ол бұл некеде тоқал болу жағдайын да мойындаған, яғни шариғат бойынша бірнеше әйел алатын күйеу болуы мүмкін екенін айтты.
Оның өзі: «Баланың әкесі мен емес деген сөзге бола кетіп қалғанмын» дейді. Сондай-ақ, бұл некеге қарсы пікірлер болғанымен, ол өмірдегі өз таңдауын қорғап, өзіне сенімді болды.
Құрманай төртінші рет тұрмысқа шығуға дайын екенін айтқан да, бірақ нақты ол шешімге барды ма — белгісіз. Оның жеке өмірі көпшілік назарына түсіп, сын мен мақтаудың нысаны болды.
Қарама-қайшылықтар, сындар
Жеке өміріндегі шешімдері — жас айырмашылығы, тоқал болу, «әкесі мен емес» деген дау — бәрі қоғамдағы консервативті бағалаулармен бетпе-бет келді. Алайда ол өз пікірін ашық жеткізді, өзінше өмір сүруді таңдады.
Өмір жолындағы қиындықтар, жеке трагедиялар, махаббаттағы жаралар — бәрі оның шығармашылығына әсер етті. Оның сезімдері, қиналыстары — өлеңдер мен әндерге айналды. Осылайша, жеке өмір мен өнер арасы тығыз байланысты болды.
Мұра және мәні
Құрманай Бахтиярқызының артында қалдырған мұрасы — өлеңдері, ән мәтіндері, көркем сөздері мен жүрек үндері. Оның туындылары қазақ мәдениетінің жауһарларына айналды.
Музыкалық-әдеби мұра
Оның ән мәтіндері халық музыкасына енді. Тыңдарман сол әндерді шырқайды, жаттайды, өз сезімдеріне арқау етеді. Өлеңдері кітап болып, әдеби ортада, поэзия кештерінде оқылады. Оның сөздері — ұлттық тілдің байлығы мен әсемдігін көрсететін үлгі.
Көп әншілер оның мәтіндерін орындап, оның шығармашылығын жалғастырады. Бұл — оның сөз өнері мен музыкалық талпынысының жемісі. Оның шығармалары болашаққа, жастарға шабыт сыйлайды.
Рухани және әлеуметтік маңызы
Құрманай — күрескер рухты тұлға. Өмір жолындағы сын-қатерлерге қарамастан, өнерге адалдық танытты. Бұл — жастар үшін үлгі. Оның артында қалыптасқан тұлғалық ерлік, шыдамдылық, сенім — бәрі мұра.
Оның өмірі мен өнері — қазақ қоғамындағы әйелдердің мүмкіндіктері туралы әңгіме. Ол өз шешімдерін жасады, өзіне сенді, сындармен бетпе-бет келді. Оның өмірі — еркіндік, өзіндік болмыс, өнерге берілу туралы мысал.
Құрманай өнердің, сөздің, жүректің күші туралы әсерлі мысал қалдырды. Оның мұрасы — мәдениетке, руханиятқа қосқан үлесі, сөздің қадірін елге еске салған қызметі.
