Александр Затаевич өмірбаяны
Александр Викторович Затаевич – қазақ халқының мәдени тарихында ерекше орын алатын ұлы тұлға. Ол кәсіби музыкант, этнограф, фольклор зерттеушісі ретінде қазақтың бай музыкалық мұрасын алғаш рет жүйелі түрде жинап, нотаға түсіріп, ғылыми айналымға енгізген адам. ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген Затаевич қазақ халқының рухани әлемін терең түсініп, оның саз әлемін әлемдік мәдениет деңгейіне көтеруге үлкен үлес қосты.
Затаевичтің еңбегі тек музыка саласындағы табыс емес, сонымен қатар халықтың мәдени кодын сақтап қалу жолындағы тарихи ерлік еді. Қазақтың ұлы күйшілері мен әншілерінің шығармаларын тасқа басып, нота түрінде жариялау арқылы ол ғасырлар бойы ауызша жеткен музыкалық мұраны өшпестей етіп қалдырды. Оның арқасында біз бүгінгі таңда Тәттімбет, Құрманғазы, Дәулеткерей, Ақан сері, Біржан сал, Жаяу Мұса сынды тұлғалардың шығармаларын түпнұсқаға барынша жақын күйінде білеміз.
Музыка зерттеушісі ретінде ол тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі әлемінің мәдениетіне терең қызығушылық танытқан. Оның еңбектері арқылы Қазақстан мәдениеті мен фольклоры әлемдік этномузыкатану ғылымының ажырамас бөлігіне айналды. Сондықтан Александр Затаевич есімі қазақ өнерінің тарихында алтын әріппен жазылған.
а
Александр Затаевич өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Александр Викторович Затаевич 1869 жылы 20 наурызда Ресей империясының Пенза губерниясында дүниеге келген. Оның отбасы зиялы ортадан шыққан еді. Әкесі Виктор Затаевич – білімді адам, әкімшілік қызметте істеген, ал анасы музыка мен әдебиетке жақын жан болған. Балалық шағында-ақ Александр музыкаға ерекше бейімдік танытты. Анасы оған фортепианода ойнауды үйретіп, Еуропа классиктерінің шығармаларын тыңдатқан.
Отбасындағы мәдениет пен рухани тәрбиенің ықпалы жас Александрдың дүниетанымының қалыптасуына зор әсер етті. Ол ерте жастан музыкаға әуес болып, табиғи есту қабілетінің жоғары екенін көрсетті. Әкесінің қызметіне байланысты отбасы жиі көшіп жүрді, бұл жағдай жас баланың түрлі халықтардың тұрмысын, дәстүрін көруіне мүмкіндік берді. Кейіннен осы көпұлтты орта оның этнографиялық қызығушылығына себеп болды.
Жас кезінде ол Ресейдің әртүрлі қалаларында білім алып, музыкалық қабілетін дамытты. Әсіресе, фортепиано мен теориялық музыкалық білімге ерекше назар аударды. Оның табиғи таланты мен еңбекқорлығы замандастарының назарын аударды.
Отбасындағы рухани тәрбие мен көпмәдениетті тәжірибе Затаевичті болашақта халық музыкасын зерттеуші ретінде қалыптастырды. Ол ешқашан өзін тек бір ұлттың өкілі деп шектемей, түрлі халықтардың мәдениетін өзара байланысты тұтастық ретінде қарады. Бұл көзқарас оны қазақ халқының музыкасына әкелді.
Оқу және алғашқы қадамдар
Жас Затаевич білімін Ресейдегі беделді оқу орындарында алды. Ол музыкалық теория мен фортепиано мамандығы бойынша терең дайындықтан өтті. Студенттік жылдарында ол Еуропа мен Ресейдің белгілі композиторларының еңбектерін зерттеп, Бетховен, Шопен, Моцарт, Глинка сияқты классиктердің шығармашылығын үйренді.
Оқуын тәмамдаған соң, Затаевич кәсіби музыкант ретінде Санкт-Петербург пен Варшавада жұмыс істеді. Варшавада ол белгілі музыкалық баспалармен және концерт ұйымдарымен байланыс орнатып, түрлі концерттерге қатысты. Бұл кезеңде ол музыкант, редактор және музыкалық сыншы ретінде тәжірибе жинақтады.
Алайда ХХ ғасырдың басындағы саяси өзгерістер мен Бірінші дүниежүзілік соғыс оның өміріне де әсер етті. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін ол жаңа кеңестік қоғамда өз орнын табуға тырысты. Сол кезеңде ол Қазақстанға аттануға шешім қабылдады. Бұл шешім оның тағдырын түбегейлі өзгертті.
1919 жылы ол Орынбор қаласына келді. Сол уақытта Орынбор – Қазақ автономиялық республикасының алғашқы астанасы болатын. Мұнда ол жергілікті халықтың бай мәдениеті мен музыкасына тап болып, терең әсер алды. Қазақтың домбыра, қобыз, сырнай секілді аспаптарынан шыққан әуендер оны таңғалдырды. Осылайша, Затаевич өмірінің жаңа кезеңін – қазақ халқының музыкасын зерттеу дәуірін бастады.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Александр Затаевичтің қазақ музыкасына арналған зерттеулері 1920 жылдардан басталды. Ол Қазақстанның әр өңірін аралап, халық арасынан мыңдаған ән мен күй жинады. Оның тыңдаушылары мен орындаушылары қатарында қазақтың атақты күйшілері, әншілері, халық өнерпаздары болды.
1923 жылы жарық көрген «Қазақ халқының 1000 әні» атты жинағы – қазақ музыкасының тарихындағы алғашқы іргелі ғылыми еңбек болды. Бұл жинақта Затаевич әрбір әнді нотаға түсіріп қана қоймай, оның шығу тарихы, орындау дәстүрі, мазмұны туралы түсініктеме берді. Бұл еңбегі үшін ол Қазақстан жұртшылығының және ғылыми қауымдастықтың зор алғысына бөленді.
Кейін 1931 жылы ол тағы бір ірі еңбек – «Қазақтың 500 әні мен күйі» жинағын жариялады. Бұл кітапта ол бұрынғы еңбегін кеңейтіп, музыкалық формаларды, ырғақтық құрылымдарды, ұлттық ладтық жүйелерді талдап көрсетті.
Затаевичтің шығармашылық еңбегі тек жинақтаумен шектелген жоқ. Ол қазақ музыкасының табиғатын, оның поэтикалық және әлеуметтік мазмұнын зерттеп, әлемдік этномузыкатану ғылымына жаңа үлгі енгізді. Ол қазақ әуендерін еуропалық нота жүйесіне аударып қана қоймай, оның өзіндік ерекшелігін сақтап жеткізді.
Зерттеуші қазақ композиторларының алғашқы буынына да үлкен ықпал етті. Ахмет Жұбанов, Евгений Брусиловский, Латиф Хамиди сияқты тұлғалар Затаевич еңбектерінен шабыт алып, қазақ кәсіби музыкасының негізін қалады.
Оның қажырлы еңбегі нәтижесінде қазақ халқының 2300-ден астам әні мен күйі қағазға түсті. Бұл материалдар бүгінде Қазақстанның ұлттық мұрағаттарында сақталып, музыка тарихының баға жетпес байлығы болып отыр.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Александр Затаевич өз дәуірінің қоғамдық-саяси өзгерістерін жақсы түсінді. Ол кеңестік билік орнаған алғашқы жылдары мәдени саясаттың бағыттарын қабылдай отырып, ұлттық өнердің сақталуы мен дамуын қолдады.
Ол ешқашан саясаткер болмағанымен, өзінің ғылыми және мәдени қызметі арқылы жаңа қоғамдағы мәдениеттің рөлін анықтауға үлес қосты. Затаевичтің көзқарасы бойынша, халық өнері – ұлттың жаны, ал оны зерттеу мен дамыту – елдің болашағына қызмет ету.
Сондықтан ол қазақ халқының музыкалық мұрасын кеңестік идеологияға бейімдемей, шынайы этнографиялық түрде сақтауға тырысты. Бұл оның адалдығы мен ғылыми әділдігін көрсетті.
Затаевичтің жазбаларында ұлттар достығы, мәдени көптүрліліктің байлығы және халықтар арасындағы өзара құрмет идеясы айқын көрініс тапқан. Ол қазақ халқының өнерін орыс және еуропалық мәдениетпен тең дәрежеде қарастырды.
Осы көзқарастарының арқасында ол тек ғалым емес, ұлттар арасындағы мәдени көпір орнатқан тұлға ретінде де тарихта қалды.
Жеке өмірі
Александр Затаевичтің жеке өмірі қарапайым, бірақ мазмұнды болды. Ол отбасылы болғанымен, өзінің өмірін көбіне ғылым мен өнерге арнады. Музыкаға деген махаббаты оның барлық уақытын алды, сондықтан да ол сирек демалды.
Затаевич өте қарапайым, мәдениетті, сабырлы адам болғаны туралы замандастары жиі жазған. Ол халық арасындағы сапарларында қазақтардың тұрмыс-тіршілігіне сіңісіп кетіп, жергілікті адамдармен достық қарым-қатынас орнатқан. Қазақтың қонақжайлығы мен мейірімділігін ол өмір бойы жоғары бағалады.
Өзінің күнделіктерінде ол қазақ даласын, оның табиғатын, адамдардың мінезін ерекше сүйіспеншілікпен сипаттайды. Оның айтуынша, қазақ музыкасының әсемдігі мен кеңдігі сол даланың кеңдігімен үндес.
Өмірінің соңғы жылдарын ол Мәскеуде және Орынборда өткізіп, жинаған материалдарын жүйелеумен айналысты. 1936 жылы 6 наурызда Александр Викторович Затаевич дүние салды.
Мұрасы мен маңызы
Александр Затаевичтің мұрасы – қазақ халқының рухани байлығының сақталған айнасы. Ол қазақтың ауызша музыкалық дәстүрін қағаз бетіне түсіріп, оны мәңгілікке қалдырды. Егер оның еңбегі болмағанда, көптеген халық әндері мен күйлер ұмытылып кетуі мүмкін еді.
Затаевич қазақ мәдениетінің әлемдік деңгейге көтерілуіне жол ашты. Оның жинақтары Қазақстандағы музыка ғылымының, консерваториялық білімнің және кәсіби композиторлық мектептің қалыптасуына негіз болды.
Қазақстанда оған көптеген ескерткіштер орнатылып, көшелер мен музыкалық мекемелердің аты берілді. Қазақ халқы оны шын мәнінде өз перзенті ретінде қабылдады.
Музыкалық этнографияның дамуы, ұлттық өнерді ғылыми тұрғыдан зерттеу дәстүрі дәл Затаевичтен бастау алды. Оның әдісі мен тәсілдері қазіргі заманғы музыка зерттеушілері үшін әлі күнге дейін үлгі болып келеді.
