Шахимардан Құсайынов өмірбаяны, шығармашылығы және мұрасы
Шахмет Құсайынұлы Құсайынов — қазақ әдебиетінің көрнекті тұлғасы, ұлт драматургиясының негізін қалаушылардың бірі. Оның шығармалары қазақ театрының алтын қорына енген, ұлттық мәдениетіміздің дамуына елеулі үлес қосқан. Құсайыновтың пьесалары адамгершілік, ізгілік, әлеуметтік әділеттілік тақырыптарын көтеріп, қазақ қоғамының рухани әлемін байытты. Бұл мақалада біз оның өмір жолы, шығармашылығы, қоғамдық көзқарастары мен мұрасы туралы толығырақ баяндап өтеміз.
Шахимардан құсайынов өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Шахмет Құсайынов 1906 жылы 12 мамырда қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Айыртау ауданы, Қаратал ауылында дүниеге келген. Арғын тайпасының Атығай руынан шыққан. Әкесі Құсайын — ауылдың беделді адамы, анасы — үй шаруасымен айналысқан қарапайым әйел болған. Отбасында Шахметтен басқа да балалар өскен, бірақ олардың тағдыры туралы мәліметтер аз сақталған.
Балалық шағы қазақ ауылында өткен Шахметтің алғашқы сауатын ашқан жері — туған ауылы Қаратал. Ауыл мектебінде білім алып, кейін Көкшетау қаласындағы педагогикалық техникумға түсіп, оқуын жалғастырды. Оның әдебиетке деген қызығушылығы осы кезеңде басталып, болашақта драматургия саласында еңбек етуіне негіз болды.
Білім алу және шығармашылық жолының басталуы
1929–1935 жылдары Шахмет Құсайынов Көкшетау мен Қарағанды облыстарының аудандық және облыстық газеттерінде қызмет атқарды. Бұл кезеңде ол журналистика саласында тәжірибе жинақтап, әдебиетке деген қызығушылығын арттырды. 1937 жылы Мәскеу қаласындағы Мемлекеттік театр өнері институтының режиссерлік факультетіне оқуға түсіп, оны бітірді. Бұл оқу орны оның кәсіби білімін шыңдап, драматургия саласында терең білім алуға мүмкіндік берді.
Оқу орнын тәмамдағаннан кейін Шахмет Құсайынов Семей қаласындағы драма театрында көркемдік жағын басқарушы қызметін атқарды. Сондай-ақ, Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрында әдебиет бөлімінің меңгерушісі, “Қазақфильм” киностудиясының сценарий бөлімінің редакторы, Қазақ КСР Ғылым академиясының өнертану секторының ғылыми қызметкері болып жұмыс істеді. Оның шығармашылық жолы әртүрлі салаларды қамтып, қазақ мәдениетінің дамуына зор үлес қосты.
Шығармашылығы мен жетістіктері
Шахмет Құсайыновтың шығармашылық жолы 1932 жылы басталды. Оның алғашқы әдеби туындысы осы жылы жарияланды. Алғашқы пьесасы “Солқылдақ шыбық” 1928 жылы Петропавл қаласындағы педагогикалық техникум оқушыларының күшімен сахналанды. Бұл туынды оның драматургияға деген қызығушылығын арттырып, шығармашылық жолының бастамасы болды.
Құсайыновтың шығармалары негізінен әлеуметтік, адамгершілік тақырыптарды қамтиды. Оның “Шабуыл” (1932), “Орақ” (1935), “Шолпан” (1938), “Кеше мен бүгін” (1940) пьесалары қазақ театрында кеңінен қойылып, көрермендер тарапынан жоғары бағаланды. 1942 жылы жарияланған “Алдаркөсе” пьесасында қазақ ауыз әдебиетіндегі аңыздың негізінде Алдаркөсе бейнесін жаңаша сипатта көрсетіп, әлеуметтік теңсіздікке қарсы күрескер ретінде бейнеледі.
1950–1970 жылдары Құсайынов негізінен адамгершілік, ізгілік, моральдық тақырыптарға арналған пьесалар жазды. “Көктем желі” (1952), “Есірткен ерке” (1954), “Ертіс жағасында” (1957), “Таныс адамдар” (1962), “Күн шуақта” (1965) сияқты шығармалары қазақ театрларының репертуарынан берік орын алды.
Тарихи тақырыптарға арналған “Боран” (1937), “Амангелді” (1944), “Шаншарлар” (1947, Қ.Қуанышбаевпен бірге), “Біздің Ғани” (1957), “Қайран, Гәкку” (1962, кейін “Үкілі Ыбырай” деп аталған), “Әл-Фараби” (О.Бодықовпен бірге, 1972), “Сырымбет саласында” (1966), “Қилы-қилы тағдырлар” (1970) пьесалары да үлкен қызығушылық тудырды. Ол сондай-ақ В.Абызовпен бірге “Шабандоз қыз” (1955), “Біз осында тұрамыз” (1957), “Асау Ертіс жағасында” (1959) атты көркем фильмдер сценарийлерін жазды.
Құсайыновтың шығармалары қазақ драматургиясының дамуына зор ықпал етті. Оның пьесалары театр сахналарында қойылып, көрермендер тарапынан жоғары бағаланды. Шахмет Құсайыновтың есімі 1996 жылы Көкшетау драма театрына берілді, бұл оның қазақ мәдениетіне қосқан үлесінің айғағы болып табылады.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Шахмет Құсайыновтың шығармашылығы мен қоғамдық қызметі оның әлеуметтік және саяси көзқарастарын айқындайды. Оның пьесаларында әлеуметтік теңсіздікке, әділетсіздікке қарсы күрес, адамгершілік, ізгілік тақырыптары кеңінен орын алған. Мысалы, “Алдаркөсе” пьесасында Алдаркөсе бейнесі арқылы халықтың әлеуметтік теңсіздікке қарсы күресі көрсетіледі. Бұл шығармалар оның қоғамдағы әділетсіздікке қарсы тұруға деген ұмтылысын білдіреді.
Құсайыновтың қоғамдық қызметі де оның саяси көзқарастарын айқындайды. Ол Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрында әдебиет бөлімінің меңгерушісі, “Қазақфильм” киностудиясының сценарий бөлімінің редакторы, Қазақ КСР Ғылым академиясының өнертану секторының ғылыми қызметкері болып жұмыс істеді. Бұл қызметтерінде ол қазақ мәдениетінің дамуына зор үлес қосты.
Жеке өмірі
Шахмет Құсайыновтың жеке өмірі туралы мәліметтер шектеулі. Оның отбасы, жеке қарым-қатынастары туралы ақпараттар сақталмаған. Дегенмен, оның шығармашылығы мен қоғамдық қызметі оның өмірінің негізгі бөлігі болғанын айтуға болады. Ол өз өмірін қазақ мәдениетінің дамуына арнады, ұлт театрының қалыптасуына зор үлес қосты.
Мәдени мұрасы және маңызы
Шахмет Құсайыновтың шығармашылығы қазақ драматургиясының дамуына елеулі ықпал етті. Оның пьесалары ұлттық театрдың қалыптасуына негіз болды, қазақ сахнасының көркемдік деңгейін көтерді. Құсайыновтың шығармалары арқылы қазақ театры жаңа бағытта дамып, әлемдік театр өнерімен терезесі тең деңгейге көтерілді.
Оның шығармалары тек театр сахнасында ғана емес, әдебиет саласында да маңызды орын алады. Құсайыновтың пьесалары әдебиеттанушылар тарапынан жоғары бағаланып, зерттелуде. Оның шығармашылығы қазақ әдебиетінің алтын қорына енді.
Шахмет Құсайыновтың есімі 1996 жылы Көкшетау драма театрына берілді. Бұл оның қазақ мәдениетіне қосқан үлесінің айғағы болып табылады. Құсайыновтың шығармалары бүгінгі күнге дейін театр сахналарында қойылып, көрермендер тарапынан жоғары бағаланып келеді.
